Profesyonel audıo kayıt sektöründe masterıng işlemleri

T. C.
DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ
GÜZEL SANATLAR ENSTİTÜSÜ
MÜZİK BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
PROFESYONEL AUDIO KAYIT SEKTÖRÜNDE
Mastering İŞLEMLERİ
Alp VAROL
Danışman
Prof. Dr. Yetkin ÖZER
2006
Yüksek Lisans tezi olarak sunduğum “Profesyonel Audio Kayıt Sektöründe Mastering İşlemleri” adlı çalışmanın tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlanılan eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım.
…../…../2006
Alp VAROL
ii
TUTANAK
Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün ......./......../...... tarih ve ...... sayılı toplantısında oluşturulan jüri, Lisanüstü Öğretim Yönetmeliği’nin ....... maddesine göre Müzik Bilimleri Anabilim Dalı yükseklisans öğrencisi Alp VAROL’un “PROFESYONEL AUDIO SEKTÖRÜNDE Mastering İŞLEMLERİ” konulu tezi incelenmiş ve aday ......./....../........ tarihinde, saat .......’ da jüri önünde tez savunmasına alınmıştır.
Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini savunmasından sonra ......... dakikalık süre içinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayanağı olan anabilim dallarından jüri üyelerine sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin .............................olduğuna oy...................ile karar verildi.
BAŞKAN
ÜYE ÜYE
iii
YÜKSEKÖĞRETİM KURULU DOKÜMANTASYON MERKEZİ
TEZ VERİ FORMU
Tez No: Konu Kodu: Üniv. Kodu
• Not: Bu bölüm merkezimiz tarafından doldurulacaktır.
Tez Yazarının
Soyadı: VAROL Adı: ALP
Tezin Türkçe Adı: PROFESYONEL AUDIO KAYIT SEKTORUNDE MASTERING İŞLEMLERİ
Tezin Yabancı Dildeki Adı: MASTERING PROCESS IN PROFESSIONAL AUDIO RECORDING INDUSTRY
Tezin Yapıldığı
Üniversitesi: DOKUZ EYLÜL Enstitü: GÜZEL SANATLAR Yıl: 2006
Diğer Kuruluşlar:
Tezin Türü:
Yüksek Lisans: Dili: Türkçe
Doktora: Sayfa Sayısı: 81
Tıpta Uzmanlık: Referans Sayısı: 10
Sanatta Yeterlilik:
Tez Danışmanlarının
Ünvanı: PROF.DR Adı: YETKİN Soyadı: ÖZER
Ünvanı: Adı. Soyadı
Türkçe Anahtar Kelimeler: İngilizce Anahtar Kelimeler:
1- Ses kayıt stüdyosu 1- Mastering
2- Ses kayıdı 2- Audio recording
3- Kayıt sektörü 3- Mixing
4- 4- Reed Book
5- 5- Mastering engineer
Tarih:
İmza:
iv
ÖZET
Bu çalışmada, profesyonel audio kayıt sektörü işlemleri aşamalarından biri olan mastering işlemleri anlatılmıştır. Çalışma üç bölümden oluşur. Bu bölümler, (CDDA formatı amaçlı) DAW program kullanarak yapılan mastering işlemleri esas alınarak oluşturulmuştur. Giriş bölümünde ilk olarak “pre-mastering” ve “mastering” kelimelerinin anlamı üzerinde duruldu. Mastering işleminin audio kayıt sektörü içinde önemi vurgulanarak, bu sektör içinde bulunduğu konum belirtildi. Ayrıca mix işleminin mastering aşamasına olan etkileri anlatıldı.
Çalışmanın ilk bölümünde, CDDA formatı son ürün olarak düşünülen bir mastering işlemiyle doğrudan alakalı, dijital audio’nun temelleri, mastering stüdyo akustiği, audio level metering, interconnection, Red Book ve mastering akış şeması incelendi.
Çalışmanın ikinci bölümünde, DAW programlar ve plug-in temelinde gerçekleştirilen mastering işlemleri ele alınarak, bu işlemler ve sonuçları grafiklerle anlatıldı.
Çalışmanın üçüncü bölümünde, mix işlemi tamamlanmış bir halk müziği parçasının, DAW programına import edilerek, mastering uygulaması gerçekleştirildi. Mastering içinde kullanılan program ve plug-in kullanımları, problemler perspektifinde incelendi ve analizleri yapıldı.
v
ABSTRACT
In this study, mastering process, which is one of the stages of professional audio recording industry process, was described. The study consists of three parts. These parts were formed based on mastering process applied by DAW software (purposed for CDDA format). In the introduction part, first of all meanings of the words “pre-mastering” and “mastering” were explained. Importance of the mastering process in the audio recording industry was emphasized and its position in the industry was stated. Effects of mixing to the mastering process were explained as well.
In the first part of the study, basics of digital audio, acoustics of mastering studios, audio level metering, interconnection, Red Book and mastering flow diagram were studied which are directly related with a mastering process that the CDDA format is considered to be the last output.
In the second part of the study, mastering process was described based on DAW software and plug-ins, the process and the results were explained with diagrams.
In the third part of the study, mastering process of a mix-downed folk music song was applied by importing the song to the DAW software. Usage and analysis of software and plug-ins for mastering process were studied with a perspective on problems. vi
Sunuş
1980’li yıllardan itibaren audio kayıt sektörünün içinde yer alan CDDA formatı, dijital ortamın getirdiği kolaylıkları ve ses kalitesini, satın alan dinleyicilere sunmuştur. O günden bu güne dynamic range alanı ve teknik yapısı aynı kaldığı halde, CD duyumunda büyük değişimler yaşanmıştır. Bu değişimin ilk nedeni teknolojinin gelişimi, diğeri ise mühendislerin bu alanı nasıl daha iyi kullanacaklarını öğrenmeleridir.
Değişen müzik tarzları ve gelişen teknoloji içinde mastering’in işlevi, mix aşamasından sonra devreye girerek audio sinyalinin duyumunu geliştirici işlemler ile teknik problemlerini çözümlemektir. Bu işlemler günümüzde DAW programlar ile çok daha kolay gerçekleştirilebilmektedir. Çalışma içinde mastering’in dijital ortamda ele alınmasının sebebi bundan kaynaklanmaktadır.
Bu çalışmanın oluşmasında bana yardımcı olan, iş hayatımın büyük bir bölümünü içeren fakülte hayatımda bana desteklerini her zaman hissettiren, başta danışmanım Prof. Dr. Yetkin Özer olmak üzere, Prof. Turgut Aldemir’e, tez aşaması talihsizlikleri ve okul hayatımdaki büyük yardımları için Prof. Dr. Fırat Kutluk’a, derslerine girme şansını yakaladığım Doç. Dr. Ayhan Erol, Yrd. Doç. Dr. İbrahim Y. Yükselsin, Öğr. Gör. Levent Ergun ve bölümdeki diğer çalışma arkadaşlarıma teşekkür ederim. Ayrıca çalışma sırasında yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen arkadaşlarım Öğr. Gör. Cihan Işıkhan, Arş. Gör. Feridun Öziş ve Arş. Gör. Suat Vergili’ye ayrı ayrı teşekkür ederim. Meslek hayatımın şekillenmesini sağlayan Yrd. Doç. Dr. Serhat Durmaz’a teşekkür ederim. Çalışma süresince e-mail’leri ile beni yönlendiren Bob Katz’a ilgisinden dolayı teşekkür ederim. Üniversite ile başlayan arkadaşlığımız ve tez çalışmamın kritik anlarındaki yardımlarından dolayı arkadaşım Haluk Sarbal’a teşekkür ederim. Zor anlarımda yanımda olan aileme, hayatı herşeyiyle paylaştığım eşim Yeliz Varol’a sonsuz teşekkür ederim.
vii
İÇİNDEKİLER
PROFESYONEL AUDIO KAYIT SEKTÖRÜNDE
MASTERING İŞLEMLERİ
YEMİN METNİ ii
TUTANAK iii
Y.Ö.K. DÖKÜMANTASYON MERKEZİ TEZ VERİ FORMU iv
ÖZET v
ABSTRACT vi
SUNUŞ vii
İÇİNDEKİLER viii
ŞEKİLLER xii
GİRİŞ xvi
BİRİNCİ BÖLÜM
TEMEL KAVRAMLAR
1.1 Dijital Audio’nun Temelleri 1
1.1.1 Örnekleme (Sampling) 2
1.1.2 The Nyquist Teoremi 3
1.1.3 Quantization 5
1.1.4 Dithering 6
1.1.5 Word Clock 7
1.2 Audio Level Metering 8
1.2.1 VU (Volume Unit) 9
1.2.2 PPM (Peak Program Meter) 10
1.2.3 DBFS (Decibell Relative the Full Scale) 11
1.3 Interconnection 12
1.3.1 AES/EBU 12
viii
1.3.2 S/PDIF (Sony / Philips Digital Interface Format) 13
1.3.3 MADI (Multichannel Audio Digital Interface) 13
1.3.4 ADAT Optical 14
1.3.5 TDIF (Tascam Digital Interface Format) 15
1.4 Audio File Formats 16
1.4.1 AIFF (Audio Interchange File Format) 16
1.4.2 Wave 16
1.4.3 BWF (The Broadcast Wave Format) 16
1.4.4 SDII (sound Designer II) 16
1.5 Reed Book 17
1.6 Mastering Stüdyo Akustiği 18
1.7 Monitoring 20
1.7.1 Monitor Tuning 20
1.7.2 Monitor Level 21
1.8 Mastering Akış Şeması 22
İKİNCİ BÖLÜM
MASTERING İŞLEMLERİ
2.1EQ 26
2.1.1 EQ Kullanımı 26
2.1.1.1 Parametric 26
2.1.1.2 Paragraphic 28
2.1.1.3 Graphic 29
2.1.1.4 Shelving 29
2.1.1.5 Band Pass Filters 30
2.1.2 Tonal Balance 30
2.1.3 Frekans Tasarımı 32
2.1.5 Dinamik EQ Tekniği 34
2.1.6 Bass Boost ve Leakage Problemi 35
ix
2.2 Dynamic Range 37
2.2.1 Compressor 40
2.2.1.1 Downward 40
2.2.1.2 Upward 41
2.2.2 Expansion 41
2.2.2.1 Downward 41
2.2.2.2 Upward 43
2.2.3 Limiting 43
2.2.4 Threshold / Ratio 44
2.2.5 Knee Faktörü 46
2.2.6 Attack / Release Time 47
2.2.7 Normalization 50
2.2.8 Multiband / Maximizing 51
2.2.9 Fade In / Out 53
2.2.10 Silence 55
2.3 Noise Reduction 56
2.3.1 Simple Filtering 56
2.3.2 Complex Filtering 59
2.3.3 Auto Noise Detection 60
2.4 Effect Processing 61
2.4.1 Artistic Effects 61
2.4.2 Stereo Expander 62
2.4.3 Harmonic Exciter 62
2.4.4 Akustik Ortam Efekti 63
2.5 DC Offset 63
x
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
MASTERING UYGULAMASI
3.1 Yöntem Belirleme 65
3.2 Noise Reduction 66
3.3 EQ 69
3.4 DC Offset / Phaze Analyze 71
3.5 Dynamic Range İşlemi 72
3.6 Efekt İşlemi 73
3.7 Multiband Dynamic / Maximize 74
3.8 Dithering 75
3.9 Fade Out 75
3.10 CD Burning 76
3.11 Mastering İşlemi Analizi 77
xi
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1.1: Analog sinyal grafiği 1
Şekil 1.2: Dijital sinyal için analog sinyalden alınan örnekler 1
Şekil 1.3: Sampling periyodu grafiği 2
Şekil 1.4: Nyquist Teoremi’ne göre örnekleme dışı frekans grafiği 4
Şekil 1.5: Nyquist teoremine dayalı örnekleme için band-pass grafiği 4
Şekil 1.6: Sampling işleminde bit rate ve genlik işlemi 5
Şekil 1.7: Dijital sinyalde genlik değerleri uygulaması 6
Şekil 1.8: Quantization işlemi 6
Şekil 1.9: Dithering 7
Şekil 1.10: Word clock master ve slave bağlantısı 8
Şekil 1.11: VU Meter 9
Şekil 1.12: EBU PPM 10
Şekil 1.13: Audio signal meters 11
Şekil 1.14: AES/EBU Connector 12
Şekil 1.15: S/PDIF Connections 13
Şekil 1.16: MADI bağlantı 14
Şekil 1.17: MADI interface 14
Şekil 1.18: ADAT Connection 15
Şekil 1.19: TDIF Multicore cable / interface 15
Şekil 1.20: Mastering stüdyo 19
Şekil 1.21: Aynasal yansımayı önleyen “skyline” 19
Şekil 1.22: Spectrum analyzer 20
Şekil 1.23: Genelec 1037c üzerinde bulunan filtreleme işlemleri 21
Şekil 1.24: Kulak algılamasında eş yükseklik eğrileri 22
Şekil 1.25: Dijital ortamdan alınan sinyalde D/A ve D/A geçiş işlemi 23
Şekil 1.26: MOTU 896 A/D convertor 23
Şekil 1.27: Manley Massive – Passive parametrik EQ 23
Şekil 1:28: Tüm aşamalarında DAW kullanan masterin akış şeması 24
Şekil 1.29: Protools editing ekranı 25
Şekil 1.30: Wave Lab editing ekranı 25 xii
Şekil 2.1: Parametrik EQ 28
Şekil 2.2: Waves Q10 Paragraphic EQ 28
Şekil 2.3: Graphic EQ 29
Şekil 2.4: Shelving EQ 29
Şekil 2.5: High pass fitler 30
Şekil 2.6: Spectrum analyzer 31
Şekil 2.7: Çalgı / piyano key grafiği 32
Şekil 2.8: La sesi temel ve üst harmonikleri 33
Şekil 2.9: 62 Hz merkezli bas hareketi 34
Şekil 2.10: Frekans bölgesi oluşturularak dinamik EQ uygulanmış wav data 35
Şekil 2.11: Bas ve tiz bölgeleri artırılmış EQ görüntüsü 36
Şekil 2.12: Diana Kral “Christmas Song” 37
Şekil 2.13: Anastacia “Sick and Tired” 37
Şekil 2.14: Yıllara göre RMS değerleri 38
Şekil 2.15: Input değerleri grafiği 39
Şekil 2.16: Downward compression işlemi 40
Şekil 2.17: Upward compression işlemi 41
Şekil 2.18: Downward expansion işlemi 42
Şekil 2.19: Gate işlemi 42
Şekil 2.20: Upward expansion işlemi 43
Şekil 2.21: Limiting işlemi 44
Şekil 2.22: Make-up işlemi 45
Şekil 2.23: Knee Faktörü grafiği 47
Şekil 2.24: Compressing grafik 1 48
Şekil 2.25: Compressing grafik 2 48
Şekil 2.26: Compressing grafik 3 49
Şekil 2.27: Compressing grafik 4 49
Şekil 2.28 Normalization öncesi sinyal görünümü 50
Şekil 2.29 Normalization sonrası sinyal görünümü 50
Şekil 2.30 TC 6000 51
Şekil 2.31: Waves L3 Multiband maximizer 52
Şekil 2.32: Graphic compressor 53
xiii
Şekil 2.33: Cross fade geçiş 54
Şekil 2.34: Fade out işlemi 54
Şekil 2.35: Fade out biçimleri 55
Şekil 2.36: Silence işlemi 56
Şekil 2.37: Noise kabul edilen 1090 Hz spectrogram ile saptanması 57
Şekil 2.38: Hiss reduction EQ işlemi 57
Şekil 2.39: Hiss reduction işlemi 57
Şekil 2.40: DeEsser frekans bulma işlemi 58
Şekil 2.41: DeEsser işlemi Spectrogram görüntüsü 59
Şekil 2.42: Complex noise reduction “Hum” processing 60
Şekil 2.43: Auto noise detection işlemi 60
Şekil 2.44: Radyo efekti uygulaması 61
Şekil 2.45: Stereo expander 62
Şekil 2.46: Harmonic exciter 62
Şekil 2.47: Ortam efekti 63
Şekil 2.48: DC Offset İşlemi 64
Şekil 3.1: Parçanın mastering öncesi görünümü 65
Şekil 3.2: Downward compressor ile peak indirgeme işlemi 66
Şekil 3.3: Downward compressor grafiği 67
Şekil 3.4: Bendir peak problemi 107 Hz inditgeme işlemi 67
Şekil 3.5: Peak noktaları için compressor uygulaması 68
Şekil 3.6: Wave Lab audio error correction işlemi 68
Şekil 3.7: Noise reduction işlemi sonrası parçanın görünümü 69
Şekil 3.8: Parçanın spectrum altında incelenmesi 69
Şekil 3.9: 200 Hz merkezli bas indirgeme işlemi 70
Şekil 3.10: Harmonic exciter işlemi 71
Şekil 3.11: Frekans dengesi oluşturma grafiği 71
Şekil 3.12: Phaze Correlation işlemi 72
Şekil 3.13: Dynamic range genişletme işlemi 73
Şekil 3.14: Mastering efekt uygulaması 73
Şekil 3.15: L3 multimaximizer 74
Şekil 3.16: Fade Out işlemi 75 xiv
Şekil 3.17 CD burning işlemi 76
Şekil 3.18: Mastering işlemi biten parçanın amplitude analizi 77
Şekil 3.19: Mastering işlemi sayısal analizi 78
Şekil 3.20: Mastering işlemi spectrogram karşılaştırması 79
xv
Giriş
Mastering, yüksek teknolojik standartlara sahip stüdyolardan çıkan albüm kayıtlarının, tarafsız tecrübeli kulaklar tarafından tekrar yorumlanma işlemidir. Mastering engineer, genelde tarzı tanıyan ve gereklerini uygulayabilecek donanım kullanma yetisine sahip olan kişidir. Albümün tasarlanma aşamasından son ana kadar içinde bulunan kişiler, genelde çalışmaya son aşamada objektif olarak bakamazlar. Bunun için mastering işlemi hem problemlerin çözümlenmesi, hem de teknik ve artistik düzenleyici uygulamalar üretilebilmesi için iyi bir fırsattır. Ancak mastering engineer çalışmayı gerçekleştiren kişilerle kesinlikle bağlantı halinde olmalı ve beklentilerinden haberdar olmalıdır.
Yapılan işlemin adı bazı kaynaklarda “premastering” olarak görülecektir. Bunun nedeni, CD imalat merkezindeki metallization işlemine uğramış CD’ye master denmesinden dolayıdır. Ancak stüdyo ortamından çıkan ürün, ilk olarak mastering engineer tarafından premastering işlemi yapıldıktan sonra “master” adıyla anılmaya başlanır. Bu adlandırma sektör içinde de kabul gören bir kullanımdır. Basıma gitmeden önce editing işlemleri yapılmış son audio sinyali olduğu ve bir daha değişmeyecek olmasından dolayı yapılan işlem “mastering” olarak yerleşmiştir.
Değişen teknolojiyle beraber mastering uygulamalarında da bilgisayar ortamı, teknolojik ekipmanlar ve yazılımlar ön plana çıkmıştır. Bu, hem işlemlerin daha hızlı ve ayrıntılı halde yapılmasını, hem de algılanamayan problemlerin analyzer’ler yardımıyla fark edilmesini sağlamıştır. Gerçekleştirilen çalışma, mastering işleminin amaçlarını ortaya koyarak bu işlemleri özellikle dijital ortamda ele alacaktır. Özellikle günümüz mastering engineer’larının birçoğu DAW (Digital Audio Workstation) yazılımlarla çalıştıkları için böyle bir çalışmanın ve sonuçlarının dijital ortamda kullanılan program ve plug-in’lerle anlatılması daha doğru olacaktır.
Mastering işleminin sektörde bulunduğu yer, mixing işleminden sonradır. Audio CD amaçlı bir mastering işlemi, iki kanal üzerinde gerçekleştirilen işlemler olduğu için mixing ve recording işlemlerinden farklılık gösterir. En büyük fark
xvi
çok kanallı bir çalışma içinde işlemler daha kolay gerçekleştirilebilirken, mastering işlemleri iki kanal üzerinde, çalgılara müdahale etmeyi gerektirir. Bir kanalı düzeltirken bir diğerini bozmamak için, uygulanacak parametreler daha dar alanda kullanılır.
Şekil 1. Mastering işleminin sektör içindeki konumu
Mastering işleminden bir önce yer alan mixing işlemi, gerçekleştirilecek çalışmaya çok büyük bir etkendir. Genellikle çok iyi mix yapılmış kayıtlarda mastering işlemi sırasında çok büyük problemler yaşanmamaktadır. Özellikle frekans dengeleri tam olarak alınmış, dynamic range aralığı doğru kullanılmış ve gürültü problemi bulunmayan kayıtlar, mastering işlemi sırasında teknik birkaç ayarlamanın ardından bitirilebilmektedir. Bu sebepten dolayı, mastering işleminin iyi sonuç vermesi, kayıtların yapıldığı ana kadar uzanmaktadır. Temiz alınmayan kayıtlar, mikrofonlama problemleri ve hatalarıyla birleşince, mastering işleminde de verim o denli düşmektedir. Akort ve phaze problemleri yaşanan bir kayıt, mastering aşamasına geldiğinde problem fark edilirse, yapılabilecek tek şey, kayıtların ve mix işleminin tekrar alınmasıdır.
Mastering işlemi audio kayıt sektörü içinde çok önemli bir yere sahiptir. Özellikle dijital ortamda gerçekleştirilen kayıt ve sonrası yapılan işlemler sonucu, teknik yapı ve duyumu ile öne çıkan kayıtlar çıkarılmaktadır. Mastering işlemi de sektör içinde son aşamada yer alarak, kayıtların kalitesini arttırmada önemli bir etken olmuştur. Tüm bu gerekçelere dayanarak, çalışmada mastering işlemleri ve safhaları DAW programlar perspektifinde araştırılmıştır. Çalışma, mastering işleminin temellerinin belirtilmesi ve sektördeki önemi konusuna cevap vermek açısından önemlidir.
xvii
BİRİNCİ BÖLÜM
1. TEMEL KAVRAMLAR
1.1 Digital Audio’nun Temelleri
Analog kayıt teknolojisi voltaj değişimlerini kullanır. Sinyal akışında temel, voltaj değişim grafiğinin, ekipmanlar arasında sağlıklı şekilde iletilmesi ve işlenmesidir. Kayıt anında, bu değişimlerin voltaj yüksekliklerine göre zaman içinde aktarılmasını sağlamak, sağlıklı bir kayıt için yeterli olacaktır. Şekil 1.1’de analog sinyalin, zaman içinde gösterdiği değişimleri gösteren grafik görülüyor. Analog sinyalden, digital signal’e (dijital sinyal) dönüşüm için, düzenli bir grafik çizelgesi olan analog sinyal üzerinden, belirlenen periyotlar içinde örneklemeler (sample) alınarak, olabildiğince dalga formu kopyalanmaya çalışılır. Bu işlem, binary (ikili) kodlama tekniğine göre gerçekleştirilir.
Kaynak: (Huber & Runstein, 2005: 217)
Şekil 1.1- Analog sinyal grafiği
Kaynak: (Huber & Runstein, 2005: 217)
Şekil 1.2 - Dijital sinyal için analog sinyalden alınan örnekler
1
1.1.1 Örnekleme (Sampling)
Örnekleme oranı (sampling rate) dijital audio sinyali için, analog sinyalden her bir saniyede alınan örnekleme sayısını belirtir. Örnek: 48000 Hz olan bir örnekleme sayısı, 1sn içinde sinyalden 48000 örnek alınacağını gösterir.
Dikey boyutta gerçekleştirilen işlem ise bit rate işlemidir. Sinyalin belli bir zamandaki amplitude (genlik) değerini taklit etme amaçlıdır. Bit rate aynı zamanda örneklenen sinyaldeki dynamic range’i belirler.
Örnekleme periyodu artıkça, orijinal sinyale daha yaklaşıldığı görülür. Düşük periyot kullanımında ise dalga formundan yeterince noktadan örnek alınamadığı için kayıplar oluşacaktır.
A B
C
Kaynak: (Huber & Runstein, 2005: 218)
Şekil 1.3 – Sampling periyodu grafiği: Periyot arttıkça sinyalden
alınan örnek sayısı artar.
2
Analog sinyalden alınan örneklemelerin genlik işleminde, grafiğin dikey bölümü önem kazanır. Sürekli bir önceki örneklemeyle karşılaştırılan sinyal, kullanılan bit rate oranında bir değer alır. Eğer bit rate bölümlemeleri içinde, arada bir değere sahipse, bir sonraki sinyal beklenerek, sinyalin arttığı ya da azaldığı anlaşıldıktan sonra işlem gerçekleştirilir. Artan genliğe karşı değer “1” ve azalan değere karşı “0” verilerek zaman içindeki değerleri belirlenmiş olur.
1.1.2 The Nyquist Teoremi
Lavry’ ın (Lavry, 2004: 1) belirttiği gibi The Nyquis teoremine göre, frekans genişliğine sadık kalarak örnekleme gerçekleştirilebilmesi için, o frekansın en az iki katı oranında örnekleme sayısının olması gerekmektedir.
Sample rate ≥ 2 x Örneklenecek en yüksek frekans
Maksimum 20 kHz’lik bir sinyal örnekleme yapılacağı için, örnekleme frekansının minimum 40 kHz olması gerektiği sonucuna varırız. Diğer bir kural: Audio sinyal frekansının iki katı oranda örnekleme frekansı kullanılacağına göre, dikkate alınacak sayı, tüm frekanslar içinde yarısını kapsar. Yani 25 kHz’lik bir sinyal örneklemenin bir gereği olmayacağı için 20 kHz üstüne bir filtreleme uygulayarak sistemin gereksiz sinyalleri algılamasını önlemiş oluruz.
Aliasing işlemi, örneklenmesi düşünülmeyen 20 kHz üzeri sinyaller için kullanılır. Bu sinyallerin sisteme dahil olmasını engellemek ve harmonic distortion duyumu gerçekleşmemesi için anti-aliasing denilen low-pass filtreler kullanılır.
3
Nyquist limit dışında tutulması gereken frekanslar
Kaynak: (Huber & Runstein, 2005: 222)
Şekil 1.4 – Nyquist teoremine göre örnekleme dışında tutulması gereken frekans grafiği
İdeal bir low-pass seçeneği 20 kHz sınırını tam kesen bir filtreleme olduğu halde, band-pass filtreler, sıfırlanma değeri 20 kHz verildiğinde, işlemi sönümlenme zamanına kadar sürdürür. Sönüm süreci 22.05 kHz’e kadar sürer. Bu durumda 22.05 kHz sayısının iki katı olan 44.100 Hz bir audio verisinden minimum alınması gerekli olan örnekleme sayısı olarak karşımıza çıkacaktır.(Şekil 1.5)
Kaynak: (Huber & Runstein, 2005: 222)
Şekil 1.5 - Nyquist teoremine dayalı örnekleme için band-pass uygulaması
Şekil a: 20 kHz filtreleme sınırı
Şekil b: Band-pass filtrelerin çalışma prensibi, kesim noktası sonrası sönüm süresi
4
1.1.3 Quantization
Quantization, örnekleme yapılacak sinyalde, genlik bileşenlerini yerleştirmek üzere gerçekleştirilen işlemdir. Analog sinyal üzerindeki genlik değerini, binary digits kullanarak dijital bölge üzerinde bulunan sinyal üzerine örnekler. Alınan değerler, gerçekleştirilen örnekleme işleminin üzerinde bulunan voltaj yüksekliğine göre sıralanmış kutucuklar şeklindedir. Bu kutucukların sayısı kullanılan bit rate ile doğrudan orantılıdır.
8-bit word = (nnnn nnnn) = 256 birim
16-bit word = (nnnn nnnn nnnn nnnn) = 65,536 birim
20-bit word = (nnnn nnnn nnnn nnnn nnnn) = 1,048,576 birim
24-bit word = (nnnn nnnn nnnn nnnn nnnn nnnn) = 16,777,216 birim
32-bit word = (nnnn nnnn nnnn nnnn nnnn nnnn nnnn) = 4,294,967,296 birim
(n = binary 0 yada 1 sayısını ifade eder)
Genlik, bölümlenen bit rate değerinin digit’ler ile kontrol etmesiyle sağlanır. Bir önceki sinyalden daha yüksek level algılandığında bölümlenen digit değerine “1” atanarak sinyalin yukarı doğru yükselmesi sağlanır. Daha düşük sinyal giriş yaptığı anda “0” değeri atanarak düşük değerlere indirgenir. Böylece bir önceki değerler referans alınarak, örnekleme ve genlik belirleme işlemi devam eder.
Kaynak: (Huber & Runstein, 2005: 219)
Şekil 1.6 – Sampling işleminde bit rate ve genlik işlemi 5
Kaynak: (Huber & Runstein, 2005: 223)
Şekil 1.7 - Dijital sinyalde genlik değerleri uygulaması
1.1.4 Dithering
Analog sinyalden alınan örneklemeler küçük zaman dilimlerini içerse bile, gerçekleştirilen işlem sonrası sinyal üzerinde bozulma olarak duyulabilecek küçük kare dalga formları oluşacaktır.
Kaynak: (Metzler, 2005: 125)
Şekil 1.8 – Quantization işlemi
6
Bu formu yok etmek için quantization işlemi sırasında, rastlantısal sayılardan oluşan bir noise, sinyalin üzerine aktarılır. Dithering, dalga formunun üzerine bilerek gürültü ekleme işlemidir. Bu işlem dalga formu üzerindeki köşeli yapıyı bozarak sinyalin analog dalga formuna yaklaşmasını sağlar.
Kaynak: http://www.mtsu.edu/~dsmitche/rim420...20_Dither.html
Şekil 1.9 – Dithering : Örnekleme işlemi gerçekleştirilmiş sinyal üzerine
gürültü ekleme işlemi
1.1.5 Word Clock
Analog sinyalden dijital ortama geçiş işleminde, conversion (dönüştürme), sadece ekipmanın internel clock atımıyla gerçekleştirilir. Ancak iki ya da daha fazla dijital birim arasında audio sinyali aktarımlarında, dönüştürme işlemi yapılmamasına rağmen, sinyal aktarımları sırasında problem yaşanır. Bu problem her bir birimin, kendi internal clock atımlarıyla çalışmasından kaynaklanır. Audio sinyalini alan ekipman aynı hızda çalışsa bile (44.1 kHz gibi), veri üzerinde, iki ekipmanın sinyal eşleşmesinin gerçekleşmemesinden kaynaklanan jitter problemi yaşanır.1 Bu problem, word clock bağlantısı yapılarak çözümlenebilir.
1 Jitter, dijital sinyal üzerinde meydana gelen form bozuklukları şeklinde gözlemlenir.
7
Word clock bağlantısı, 75Ω kabloyla master ayarlanan ekipmanın word-out bölümünden gerçekleştirilir. Diğer bağlantı yapılacak ekipmanlarda ise word-in girişlerine sinyal ayırıcılar yardımıyla, word clock girişi sağlanır. Input’larından sinyal girişi yapılan ekipmanlar, word slave pozisyonuna alınarak sample clock’ları master olana kilitlenir.
Word clock zorunlu olan bağlantılar AES, S/PDIF, MADI ve TDIF bağlantılarını kapsar.
Kaynak: (Huber & Runstein, 2005: 238)
Şekil 1.10 – Word clock master ve slave bağlantısı
1.2 Audio Level Metering
“Mastering içinde kullanılabilecek birçok audio metering system vardır. Birçoğu aynı amaçla kullanılmalarına rağmen sorun, kullandığınız sistem için hangi sinin daha uygun olduğunun belirlenmesidir”. (Nielsen & Lund, 1999: 3)
Bütün audio donanımlar dynamic range‘e sahiptir. Tutabilecekleri maksimum ve minimum genlik sınırları bellidir. Audio meter’ların ilk amacı: Sinyalin belirlenen
8
sınırlar içinde yer aldığını ve en verimli kullanılabileceği alanı görmemizi sağlamaktır. Ayrıca audio meter, kulakla algılanmasa da, sinyal tehlike sınırına gelmeden durumu fark etmemizi sağlamak için en büyük yardımcıdır. Ancak farklı amaç ve teknolojiye sahip donanımlarda bu seviye birbirinden farklıdır. Diğer bir kullanım amacı da, bu donanımların belli bir sınırda eşlenmelerini sağlayarak yine kullanım kolaylığı sağlamaktır.
1.2.1 VU (Volume Unit)
Meter’ların en basitidir. Sinyalin RMS2 (Root Mean Square) değerine göre işlem gerçekleştirir. Kompleks sinyal olarak ifade edilen sinyaller üzerinde yeterince hızlı cevap verememesinden dolayı dijital ortamda çok kullanışlı değildir. Ancak birçok sistemde, diğer meter’lar ile birlikte seçime bağlı kullanıldığı görülür.
Vu metrenin peak noktasını algıladıktan sonra bize ortalama değer olarak yansıtması 300 ms’dir. Bu da, attack time’ı bu değerden daha düşük olan seslerde, beklenmeyen overload’larla karşılaşabileceğimizi gösterir.
O dB VU meter, profesyonel audio donanımlarda +4 dBu’ya ve 1.228 VRMS değerine eşlenir.3
Kaynak: File:Meterbridge VU meter.png - Wikipedia, the free encyclopedia
Şekil 1.11 - VU Meter
2 RMS: Bir dalga formu üzerindeki ortalama DC elektrik yoğunluğunu referans alan hesaplamadır. 1V sinüs dalga formu RMS değeri, 0.707 x Peak değeriyle hesaplanır.
3 DBu: 0.775 V ve 600Ω sabit empedans değeri ortadan kaldırıldığında ölçümlenen değeri gösterir.
9
Eğer sistemde teknik ölçümlemeler yapılarak referans değerler VU meter’la alınmak isteniyorsa 600Ω luk bir empedansla +4 dBm’lik sinyalle ölçüm gerçekleştirilir.4
1.2.2 PPM (Peak Program Meter)
Maksimum peak noktası algılama prensibine göre çalışır. İki farklı biçimi vardır.
Type 1 (German Din ve Nordic N10): Attack time zamanına uyum 5 ms ve buna cevap verme süresi 1.7 ms’dir. Onun için sinyal peak noktası 10 ms olduğu durumda, gösterge doğru level’dan 1dB daha düşük gösterecektir. Sinyal 5 ms ise, 2dB düşük gözükecektir. Yani sinyalin zamana göre uzunluğu kısaldıkça hata yapma oranı artar. Decay time’da ise sinyal düşümü 20 dB için 1.4 ila 2.0 sn arasındadır.
Type 2 (BBC- EBU): Attack time, type 1 ile aynıdır. Decay time ise 24 dB için 2.5 ve 3.1 sn arasında değişir. Decay noktası başlamadan önce 75 /150ms’lik bir peak hold özelliği vardır.
Her ne kadar VU metreden daha hızlı reaksiyon gösterse de PPM’ler için quasi-peak meter (yarı hızlı) benzetmesi ve isimlendirmesi yapılır.
Kaynak- PAS Meter
Şekil 1.12 - EBU PPM
4 DBm: 1mW, 600Ω empedans ölçüm değerini gösterir.
10
1.2.3 DBFS (Decibell Relative the Full Scale)
Dijital ortamda overload öncesi alınabilecek maksimum örnekleme sayısını ifade eden meter’dır. En üst değer 0 dBFS sınırındadır. Bu, meter üzerinde görülebilecek değerlerin negatif bölgede olacağını gösterir.
DBFS meter için, binary kodlamada tüm değerlerin “1” olması, alınabilecek en yüksek sinyal değerini gösterir. Örnekleme yapılabilecek minimum değer ise “0000 0000 0000 0001” ile gösterilen 16 bit binary kodlamada 65536 quantize sayısı ile -96 dBFS değeridir. Bu maksimum dynamic range’in 96 dB olacağını gösterir. 24 bit’lik bir örneklemede ise bu değer 8388607 değeriyle 144 dB’dir. Bit Rate arttıkça kaydedilebilir sinyaldeki dynamic range oranı da artacaktır.
Kaynak: Metering
Şekil 1.13 - Audio Signal Meters
11
Eğer “0 VU” değeri ile bir kalibrasyon işlemi gerçekleştirilecekse: EBU PPM’de bu değer +4’tür. DBFS değeri ise -16 olarak görülecektir. O dBu için gerçekleştirilecek bir işlemde ise “-4 VU”, “O EBU PPM” ve “-18 dBFS” değerleri eşlenir.
Kayıtlar sırasında gerçek zamanlı kullanılan ekipmanlarda 0 dBu değerinin normalde -18 iken -20 dBFS değerinde tutulmasında fayda vardır. Ancak özellikle mastering ve mix gibi non-linear çalışmalarda herhangi bir overload geri alınabildiği ve tekrar işlem gerçekleştirilebildiği için normal değerlerinde kullanılabilir.
1.3 Interconnection
1.3.1 AES/EBU(Audio Engineering Society and the European Broadcast Union)
Uygulamaya konduğu yıl olduğu için AES3 1985 olarakta bilinir. Profesyonel dijital audio sinyalinde bir standart kabul edilmiştir. 24 bit rate oranına kadar destekler. 110Ω’luk balanslı kablo ve canon jack ile, iki kanal audio sinyalini tek kablo ile dijital olarak taşıyabilir. 100m’ye kadar kablo uzunluğunu destekler. Sinyaller bu kablo üzerinde 5 volt’luk bir akım ile taşınır. Genellikle kısa mesafelerde standart audio kablosu kullanımında bir problem olmasa da, 110Ω’luk kablo ile kullanılması önerilir. 48 kHz’lik sinyal 3.072 Megabit/s gibi bir hızla aktarılır. External clock kullanımını desteklemez ancak master clock ya da self clock kullanılan ekipmanlar ile çalışabilir.
Kaynak: http://common.ziffdavisinternet.com/encyclopedia_images
Şekil 1.14 – AES/EBU Connector
12
1.3.2 S/PDIF (Sony/Philips Digital Interface Format)
Sony ve Philips firmaları tarafından geliştirildi. Unbalanced kablo ve optik kablo ile kullanılabilir. Unbalanced bağlantı, 75Ω’luk coaxial kablo ve RCA jack ile bağlantı gerçekleştirilir. Kablo uzunluğu 6 m ile sınırlandırılmıştır.
Toslink fiber optik kablo ile 1 kilometreye varan uzaklıkta sinyal gönderilebilmektedir. 24bit ve 48 kHz örnekleme oranlarını destekler. AES/EBU’dan (0.5V) farklı akım kullansa da, bazı bazı AES/EBU input’larında S/PDIF sinyali kullanılabilmektedir. Genellikle 75Ω kablo ile video sinyali de taşınabilmektedir. Ancak sinyal 0.75dB / 35m gibi bir oranla kayba uğrar.
Kaynak: http://common.ziffdavisinternet.com/encyclopedia_images
Şekil 1.15 – S/PDIF Connections
1.3.3 MADI (Multichannel Audio Digital Interface)
AES/EBU (AES3) formatının genişletilmiş şeklidir. 24 bit /48kHz oranlarını ve daha üstünü kapsayabilir. 75Ω coaxial kablo ile 56 kanal destekler. Fiber optik kablo ile 50 metreye kadar sinyal gönderilebilir. Data aktarma hızı 100 Megabit/s
13
gibi yüksek bir değerdir. Tüm dağıtıcı ve sinyali alan birimler arasında master clock yönlendirmesi yapılması gereklidir.
http://www.guyswithtowels.com/images...spdif-coax.jpg
Şekil 1.16 - MADI bağlantı
Kaynak: Harmony Central - Harmony Central
Şekil 1.17 - MADI interface
1.3.4 ADAT Optical
Light pipe (ışıklı boru) adıyla da bilinir. Alesis tabanlı ADAT türevleri ile diğer dijital donanımlar arasında 8 kanal sinyal göndermek için kullanılır. 24bit/48 kHz destekler. Fiber optik kablo ile 10 metre ve fiber glass kablo ile 30 metreye
14
kadar veri transferi mümkündür. Aktarım hızı 48 kHz sinyal için 12 Megabit/s’dir. 8 kanal kendi içinde digital ***** bay konfigürasyonuyla yer değiştirebilir.
Kaynak: http://www.lifatec.com/img/extigyclosenotext.jpg
Şekil 1.18 – ADAT Connection
1.3.5 TDIF (Tascam Digital İnterface Format)
Tascam DA-88 ailesi recorder ve diğer dijital donanımlar arasında bağlatıyı sağlama amaçlıdır. 24 bit örnekleme oranını destekler. Unbalanced multicore 25-pin D-sub connector üzerinde 8 kanal ses verisi taşıyabilir. Kablo uzunluğu en fazla 5metredir. 48 kHz sampling rate ile AES/EBU sinyalinde olduğu gibi 3 Megabit/s veri akışına sahiptir. Master clock bağlantılı veri akışı daha sağlıklı gerçekleştirilebilmektedir.
Kaynak: http://www.dynabit.interkom.pl/images/prodif_88_big.gif
Şekil 1.19 – TDIF Multicore cable / interface
15
1.4 Audio File Formats
1.4.1 AIFF (Audio Interchange File Format)
Macintosh tarafından profesyonel audio programlarında kullanılmak üzere geliştirilmiştir. 8 – 32 bit rate destekler. Interlieved ve split olarak kullanılabilir. Dosya uzantısı (extension) “.aif” tir. Bu uzantıda olan formatlar compress’li değildir. AIFF-C ise 6:1 oranında compress’lidir.
1.4.2 WAVE
WAVE file format Microsoft tarafından geliştirilmiştir. Özellikle dijital ortamlarda kullanılan en popüler audio format’tır. Uzantısı “.wav” şeklindedir. 8.000 ve 192.000 Hz sample rate oranlarını içerir. 8-32 bit rate’e sahiptir. CD amaçlı bir çalışmada son ürün 16 bit ve 44100 Hz olmalıdır.
1.4.3 BWF (The Broadcast Wave Format)
Microsoft Wave formatı temel alan file format’tır. Uzantı “.wav”dır. Broadcast uygulamalarında MPEG1 ve MPEG2 kodlamalarıyla beraber kullanılır. Ancak iki kanaldan fazla olan kanal işlemlerinde compressing işlemine tabi tutularak kayba uğrar.
1.4.4 SD2 (Sound Designer II)
Digidesign firması tarafından Macintosh uygulamalarında kullanılmak üzere geliştirilmiştir. PC kullanımı görülmekle birlikte “kaynak kodu” error’u ile karşılaşılabilmektedir. Digidesign üzerinde 48 kHz’e kadar destekler. MOTU (Mark Of The Unicorn) Digital Performer 3.0 programında ise 96 kHz kullanımı gerçekleştirilebilir.
16
1.5 Reed Book
Red Book, CD (Compact Disc) formatlarının fiziksel, temel kod, optik değerler, error correction ve grafik özelliklerinin belirtildiği “rainbow books” serisi içindedir. Audio CD (Compact Disc Digital Audio / CDDA) formatının fizik özellikleri ile veri özelliklerini içerir. 1980 yılında Philips ve Sony şirketleri tarafından çıkarılmış DADC (Digital Audio Disc Committee) ve IEC (International Electro Technical Commission) tarafından kabul edilmiştir.
Fiziksel özellikleri:
• 120 mm (4.75 inches) ve 1.2 mm (0.05 inches) boyutlarında olmalı, polikarbonat gövde içinde aliminyum olması tercih edilen metal katlardan oluşmalıdır.
Mastering engineer için en önemli özellikleri ise veri özellikleridir.
• CD içinde lead-in’den sonra ilk olarak TOC (Table Of Contents) bilgileri, audio veri ve lead-out yer almalıdır.
• Kodlama 2 kanal ve 16 bit / 44100 Hz olmak zorundadır.
• Bit oranı: 44100 sampling/s x 16 bit x 2 kanal = 1411.2 kbit/s olacağını gösterir ki, bu da her dakikada 10 MB’tan daha yüksek bir değeri içerir.
• CD maksimum 74,33 dk kayıt içermelidir. Bu süre içinde en fazla 99 track izin verilmiştir. Bu track’ler 4 sn’den daha kısa olamazlar.
• Frekans cevabı 5 Hz / 20 kHz ± 0.2 dB ve signal to noise ratio 96 dB olmalıdır.
Bu özellikler incelendiğinde 4 sn’den kısa parçaların track olarak kabul edilmemesinden dolayı böyle bir zorunlulukta (parça başı alkışlama süreleri gibi) ya ana parçayla birleştirilmesi ya da uzatılarak CD burning işlemi sırasında no pause between track komutu verilerek, parça arasında boşluk oluşmasını önlemek gerekir. Stüdyolarda kullanılan ve CDDA dosyası şeklinde hazırlanmış sampling CD’leri ise, track 4 sn’den kısa olsa bile sonuna eklenen silence komutlarıyla, problemle 17
karşılaşmadan CD burning işlemini gerçekleştirebilirler. Silence, parça başında uygulanması gereken bir zorunluluk gibi görülür ancak bu Reed Book standartları içinde yer almaz.
1.6 Mastering Stüdyo Akustiği
Tüm kapalı alanlarda olduğu gibi mastering stüdyolarında da akustik, hoparlör’den çıkan sesin mühendisin kulağına, doğru bir şekilde ulaşmasında birinci parametredir. Yansımaların kontrolü ve yayılmış yansımalar, tüm stüdyolarda olduğu gibi mastering stüdyolarında da önemli iki kavram olarak karşımıza çıkar. Hoparlörlerin arka bölümünde yer alan yüzeye yerleştirilen diffusor’ler aracıyla bu alandan yayılmış yansıma elde edilmesi temel tasarım prensibi olarak karşımıza çıkar. Bu alanda oluşabilecek aynasal yansımalar stereo etkiyi düzensizleştirebilir. Mekanda aynasal yansımalardan kaçınmak stereo etkinin korunması açısından da önemlidir.
Mekanın tasarımında modal rezonansların hesaplanması ve mümkünse belirlenmiş oda oranları üzerinden oda boyutlarını seçmek bir başka önemli konudur. İyi bir oranla inşa edilmiş dikdörtgen kesitli bir mekanda frekans cevabı açısından büyük sorunlar yaşanmayacağı açıktır.
Sonuç olarak mekanın inşası aşamasında, modal rezonanslar ve iç mekan tasarımında diffusor kullanımı temel iki tasarım parametresidir. Nashville USA’da bulunan “Master Mix Stüdyoları”nın mastering bölümü, örnek olarak aşağıda verilmiştir.
18
Kaynak: RPG Diffusor Systems, Inc.
Şekil 1.20 - Mastering stüdyo
Kaynak: RPG Diffusor Systems, Inc.
Şekil 1.21 – Aynasal yansımayı önleyen “skyline” diffusor
19
1.7 Monitoring
1.7.1 Monitor Tuning
Mastering stüdyo içinde akustik düzenlemeden sonra en önemli ikinci faktör stüdyo monitörleri ve nasıl yerleştirildiği konusudur. Audio sinyal zinciri içinde son birim olan monitörlerin referans değerlere sahip olması gerekir. Bu bizim yapacağımız işlemleri doğrudan etkiler. Örnek: Yüksek frekans tepkimesi fazla bir hoparlör düzeni, yapacağımız işlemlerin daha bas duyulması sonucunu doğuracaktır.
Genel problem hoparlör çıkışlarının flat response’a sahip olmamasıdır. Hoparlör setimiz ne kadar iyi olsa da farklı akustik ortamlara uyumu gerçekleştirilmek zorundadır. Belli frekanslarda görülecek rezonans noktaları ve yansıma hataları yapılacak işlemleri her zaman olumsuz etkiler.
Hoparlör boyutu ve yerleşimini düzenleme işlemleri ilk yapılacak işlemdir. Stüdyo için gerekli dBSPL çıkışını sağlayacak set alınmalı, mühendisin dinleme yapacağı nokta belirlenerek yerleşimi gerçekleştirilmelidir.
Diğer aşama hoparlör üzerinde bulunan filtreleme işlemleri ile stüdyo için en uygun filtreleme pozisyon bulunmalıdır. Bu işlem gerçekleştirilirken spectrum analyzer programlar ve pink noise sinyalden yararlanılır. (Pink noise, logaritmik bir düzende frekans ürettiği için white noise’a göre daha doğru çıkış değerleri elde edebiliriz) Stüdyo hoparlörlerinden sinyal verilirken, diğer taraftan omni directional Mikrofon ile, mühendisin bulunacağı alandan sinyal spectrum analyzer’a yönlendirilir. Flat response’u bozan frekanslar 1/3 oktav EQ ile dengelenir.
Kaynak: http://www.klarkteknik.com/pages/Products/dn6000.html
Şekil 1.22 - Spectrum analyzer
20
Kaynak: http://www.genelec.com/pdf/OM1037c38b.pdf
Şekil 1.23 - Genelec 1037c üzerinde bulunan filtreleme işlemleri
Akustik ortamdan kaynaklanan, bazı frekanslarda yaşanan gecikme problemleri ise time delay spectrometer (TDS) ile giderilir.
1.7.2 Monitor Level
Kulağa farklı dBSPL yüksekliğinde gelen frekansların, algılanma yükseklikleri de farklıdır. Bu değişimden dolayı mastering işleminde monitör level yüksekliği büyük bir önem kazanır. Çok yüksek level ile gerçekleştirilen çalışmalarda kulak bas ve tiz seslerde doyuma ulaşacağı için yapılan işlem doğru sanılacaktır. Ancak daha düşük volume ya da başka bir sistemde dinlendiğinde bas ve yüksek frekansların yetersizliği anlaşılacaktır. Hoparlör sistemi referans değerlerde olduğu halde, dinlenen parçanın farklı sonuçlar vermesi çoğunlukla monitör çıkışının doğru ayarlanmamasından kaynaklanır.
75-90 dBSPL sınırı, doğru duyum için yeterli bir yüksekliktir. Şekil 1.24’de anlaşılacağı gibi, kulağın frekanslara en düz cevap verdiği bölgeyi oluşturur. Bu sınırı stüdyoda anlamak için, karşılıklı iki kişinin sesini aşırı yükseltme ihtiyacı duymadan konuşabildiği durumu örnek verebiliriz. Genelde mastering işlemi bittikten sonra bir araç yada farklı bir sistemde bulunan ses sistemi ile dinleme yapılması, çıkan sonucun değerlendirilmesi için iyi bir ölçüdür.
21
Kaynak: (Everest, 2001: 51)
Şekil 1.24 - Kulak algılamasında eş yükseklik eğrileri
1.8 Mastering Akış Şeması
Mastering akış şemasını, 2. bölümde ayrıntılılarıyla incelenecek olan, mastering işlem sırası ve ekipman oluşturma mantığı belirler. Birçok mühendis çalışma prensipleri ve kullandıkları ekipmanlara göre belirlerler sırayı. Genellikle çalışma kolaylığı ve çalışmanın son olarak kaydedileceği ortam düşünüldüğünde, özellikle DAW programlar tüm mühendislerin gözdesi haline gelmiştir. Onun için, CD amaçlı bir mastering işlemi için iki ana akış şeması uygulanabilir.
1. Dijital ve analog ekipmanların birlikte kullanıldığı sistemler.
Bu sistemler genelde kaynak aldıkları sinyali dijital ortamdan gelmiyorsa, kaliteli A/D konvertörler ile barındırmak zorundadır. Mastering sinyal üzerinde editing işleminin yapıldığı son aşama olduğu için, sinyalin kayıpsız dijital ortama aktarımı gerekir. Bu gibi sistemler şekil 1.26 ve 1.27’de görülen kalitesini kanıtlamış donanımlar ile çok başarılı sonuçlar alırlar. Şekil 1.25’de DAT’tan gelen sinyal D/A konvertörden geçerek, analog donanımlar ile işlem gerçekleştiriliyor. Son işlemde
22
yine bir A/D convertor yardımıyla DAW programa yönlendirilerek, CD’ye kaydedilmek için son işleme geçiliyor.
Şekil1.25 - Dijital ortamdan alınan seste D/A ve A/D konvertor geçiş işlemi
Kaynak: MOTU.com - 896mk3 Overview
Şekil 1.26 – MOTU 896 A/D convertor
Kaynak: http://www.manleylabs.com/containerp...asspass99.html
Şekil 1.27 - Manley Massive –Passive Parametrik EQ
23
2. Sadece DAW programları ve plug-in’lerin kullanıldığı sistemler.
DAW programlar, her an istenen bölgede işlem gerçekleştirilebilmesi, non-linear olanaklar sunması ve yapılan işlemlerin geriye alınabilmesiyle çok büyük artılar sunarlar. Ek olarak, birden fazla mastering işlemi gerçekleştirerek bunlar arasında karşılaştırma yapmamızı sağladıkları için en fazla kullanılan mastering araçları haline gelmiştir. İşlemleri ve sonuçlarını da analyzer’lar ile kolayca inceleyebilmemiz, bu programları çok verimli hale getirmiştir.
Şekil 1.28 - Tüm aşamalarında DAW kullanan mastering akış şeması
İşlem akış çizelgesi içindeki birimler birbirleriyle yer değiştirebildikleri gibi, son aşamaya kadar sinyalde ve çalışma sistemimizde değişiklikler yapabiliriz. Özellikle Waves, TC Electronic, Lexicon gibi firmaların plug-in sektörüne yaptıkları yatırımlarla bu alanda birçok program yarışır hale gelmiştir.
24
Kaynak: Protools 6.9LE
Şekil 1.29 – Protools editing ekranı
Kaynak: Wave Lab 5.0
Şekil 1.30 - WaveLab 5.0 editing ekranı ve plug-in’ler
25
İKİNCİ BÖLÜM
2. MASTERING İŞLEMLERİ
2.1 EQ
EQ (equalizer) kullanımı, mastering işlemlerinin başında gelir. Kayıt ve mixing’de, track’ler ayrı kayıt kanallarında olduğudan, EQ işlemleri her biri için tek tek gerçekleştirilebilir. Yapılan uygulamalardan bir diğeri etkilenmeyecektir. Mastering’de ise, birleştirme (mixdown) işlemi biten kanallarla çalışıldığı için, yapılan işlemden tümü etkilenecektir. Bu, mühendisin tek bir çalgı için çalışırken farklı, genel dengeyi oluşturma işlemleri sırasında farklı parametreler kullanmasını gerektirir.
Kayıt anında kullanılan EQ’lar için dört bant yeterli bir sayıdır. Mastering’de, sayısını bizim belirleyeceğimiz 36 banta varan parametrik kullanımlar görülebilir. Ayrıca software plug-in sektörünün gelişmesiyle farklı EQ ve teknikleri de kullanılmaya başlanmıştır.
2.1.1 EQ Kullanımı
2.1.1.1 Parametric
Parametric (parametrik) EQ, kayıt ve mixing’de de en yaygın kullanılan EQ biçimidir. George Massenburg tarafından 1967 yılında bulunmuştur. Üç kontrole sahiptir.
Frekans: Gerçekleştirilecek işlemden etkilenmesi istenen merkez seçilir. Tek oktav bant kullanımlarda 20Hz – 20 kHz aralığa sahiptir.
26
Gain: Ayarlanan frekans değeri üzerinde, kazanç artırım ya da azaltma amaçlı kullanılır.
Q (Bandwidth) Faktörü: Kalite (quality) faktörü olarak adlandırılır. Frekans ayarlaması yapılacak EQ katının, etkilemesi istenen oktav bant genişliğini ifade eder. Ayarlanan frekansın alt ve üst frekans bölümünün işlemden etkilenmesi, ton ayarlamalarını da değiştireceği için, EQ’nun en önemli birimlerinden biridir.
ÖRNEK: 1 kHz’lik sinyalde 1/3 oktav bantlık bir Q ayarlaması ile -3 dB’lik bir indirgemeye gidilirse, 891 Hz ve 1123 Hz frekanslarının etkilendiği görülür. Q değeri yani oktav bant genişliği arttıkça, çevresinde bulunan frekansların etkilenmesi de artar.
Genel tonlamayı gerektiren bir EQ hareketi isteniyorsa Q değeri 0,6 ya da 0,7 değerleri kullanımı yaygındır. Problem olduğu düşünülen çalgısal bölgelerde 0,01 değerlerini bulan çok keskin bir işlemle, diğer bölgelerin ya da tonal dengenin etkilenmemesi sağlanır.
Şekil 2.1’de 778.6 Hz frekans 1\10 oktav bantlık bir Q değeri ile keskin bir şekilde artırıldığı görülüyor.
Parametrik EQ altında incelenebilecek, sadece frekans ve gain kontrolü bulunan parametrik EQ’lara oktav bant genişliği sabit olduğu için “yarı parametrik” (quasi\semi parametric) EQ denir.
27
Kaynak: Protools Digi 002, 6.9 yazılımı
Şekil 2.1- Parametrik EQ: 778.6 Hz merkez 1\10 Q faktör
2.1.1.2 Paragraphic
Grafik EQ davranışı gösteren, ancak istenen sayıda sürgü kullanılarak oktav bant genişliği ayarlanabilen, frekans, gain kontrollü EQ biçimidir. İstenen sayı ve bant genişliği içermesi, mastering içinde, kayıt kanallarına müdahale yetisini artırmak için gereken bir özelliktir. Bu aynı zamanda genel frekans dengesi oluştururken de istenen bir özelliktir. Mastering’de en çok kullanılan EQ modelidir.
Kaynak: Waves Q10
Şekil 2.2-Waves Q10 paragraphic EQ
28
2.1.1.3 Graphic
20 Hz – 20 kHz aralığı içinde 1/3 oktav 31 bant genişliğe kadar sürgü sayısı bulunan, oktav bant ve frekans sayısı sabit EQ biçimi. 1/3 oktav bant kullanımlı Notch filter’ları graphic (grafik) EQ’ların tek sürgülü kullanımı olarak düşünebiliriz
Kaynak: TC Native Graph EQ ,
Şekil 2.3 - Graphic EQ
2.1.1.4 Shelving
Görünümünden dolayı shelving (raflama) adıyla kullanılır. Bass (bas) ya da treble (tiz) frekans kullanımı vardır. Frekans bandı üzerini ya da altını indirgeyen EQ biçimidir. Kayıt aşamasında özellikle çalgının frekans yapısı düşünülerek gürültü (noise) önleme amaçlı kullanılır. Mastering içinde bas ya da tiz frekans içeren bölgelerde, distortion önleme ve volume artırılması, shelving EQ’lar ile yapılır.
Kaynak: Protools Digi 002 EQ
Şekil 2.4 - Shelving EQ 29
2.1.1.5 Band Pass Filters
Low cut-high cut olarak adlandırılırlar. Shelving EQ’dan ayrıldıkları nokta merkez frekans noktası -3 db ile kendini gösterirken daha sonraki frekansların çok kesin bir şekilde indirgenmesidir. Mix içinde çok yoğun kullanıldığı halde, mastering kullanımı fazla değildir. Parça içinde sessiz (silence) bölgeler bulunuyorsa, rahatsız etmemesi için band pass filter’ler kullanılabilir.
Kaynak: Protools Digi 002 Filter Rack
Şekil 2.5 - High pass filter
2.1.2 Tonal Balance
Tonal balance, parça içindeki genel frekans dengesini tanımlar. Her parçada, kayıt özellikleri, tarz ve kullanılan çalgı gruplarına uygun bir frekans dengesi bulunmak zorundadır. Bu denge, özellikle kaydın iyi ya da kötü olarak değerlendirilmesinde belirleyici bir unsurdur. Beklentilere cevap verebilmek için parçada kullanılan tüm kanalların, tarz ile örtüşür şekilde frekans ve volume dengesi oluşturulmalıdır. Mühendis bu dengeyi oluştururken deneyimlerinden de yararlanarak yöntemler belirler ve EQ’lar yardımıyla kurar.
30
“Her şey mid-range ile başlar. Eğer bir rock kaydında mid-range eksikliği varsa, keman ve ağaç üflemeler yok olacaktır. Vokal, gitar, ve piyanonun temel frekansları doğru olmalıdır. Yoksa hiçbir şey doğru duyulmaz. Mastering engineer’in görevi, çalgıları doğru tonal balance ve kabul edilebilir (frekans) sınırları içinde tutmaktır.” (Katz, 2002:100)
Bilinen tarzlarda mastering uygulamaları yapılırken o güne kadar olan birikimlerimiz bize yardımcı olacaktır. Ancak 21. Yüzyıl’da teknolojinin de gelişimiyle birçok müzik tarzı kendini gösteriyor. Özellikle etnik kayıtların mastering işlemleri sırasında, tonal balance’ı neye göre ayarlamamız gerektiğine karar vermek çok kolay olmayacaktır. Teknolojisi üst sınırda bulunan stüdyolarda dahi yapılan kayıtlar doğru değerler yakalanamadığı için aynı problemle karşı karşıyadır. Çoğu kez duyumu iyi olduğu düşünülen kayıtların, dinleyenler tarafından beğenilmediği görülebilir. Bu da teknik olarak yeterli olmanın, doğru bir mastering anlamına gelmediğinin kanıtıdır.
Tonal balance, öncelikle sistem içinde kullanılan monitoring ile algılayabilir ve sağlayabiliriz. Doğru dinleme, doğru kullanılan donanımla çalışıldığında, bize frekans dengeleri oluşturulmuş sonuçlar verebilir. Diğer bir yardımcı ise sistem içinde kullanılan spectrum analyzer programlarıdır. Mastering’i yapılan kayıt eğer tarz olarak tanınmıyorsa, tonal balance değerlerini yakalamak için, daha önceden kaydedilmiş referans olabilecek değerleri içerdiği düşünülen kayıtlar, spectrumda incelemeye alınır. İşlemler bu kayıtlara göre yapılır.
Kaynak: P.A.S. Spectrum Analyzer
Şekil 2.6 - Spectrum analyzer
31
2.1.3 Frekans Tasarımı
Sağlıklı bir insan kulağı 20Hz ve 20kHz aralığında duyuma sahiptir. Kayıt için kullanılan teknik bu bölgeleri kayıt etmeye yöneliktir. Genelde yapılan hata, yüksek frekans oluşturma yetisine sahip çalgıların, 20 kHz’e yakın bölgelerde tınladığını düşünmektir. Oysa 2 kHz’i temel frekans ta geçen çalgı sayısı çok azdır1. Ancak, bass ve mid-range bölgeleri, kayıtta temel frekans bölgelerini oluşturur. Şekil 2.7’de double bass’ın “mi1- 41,2 Hz”lere inebilen frekanslar verdiği görülmektedir. Trumpet’in ise üst sınırı 1047 Hz’dir.
Kaynak: http://www.transaudiogroup.com/digital-eq.shtml
Şekil 2.7 - Çalgı /piyano key grafiği
Mastering’de bir çalgı için işlem yapılırken, diğer çalgıların en az şekilde etkilenmesi gerekir. Mixing’de ayrı kanallarda kayıtlarla uğraşıldığı için bu işlem çok daha kolaydır. En azından bir çalgının EQ katında bir problem duyduğumuzda diğer kanallar bu problemden etkilenmezler. Mastering işlemde tüm kanallar mixdown olduğu için, frekans ayrıştırma mix’e göre daha fazla uğraş isteyecektir.
1 Çalgılamada en tiz frekans olan Do 9- 8372 kHz temel frekansına sahiptir. Piyanoda bulunan Do 8 sesi ise 4186 Hz’dir.
32
Kayıt kanallarının tüm işlemler bittiğinde, net ve algılanabilir olmaları iyi bir EQ yapısına bağlıdır. İyi bir EQ yapısı ise tüm çalgıların bir bütün halde doğal tınılarını koruyabilmeleri ile mümkündür.
Bir mastering engineer için ilk yapılması gereken çalışma, tüm çalgıların olabildiğince hangi frekans aralığında tınladığını bilmektir. Böylece çalgı tınlarken öncelikle ilgilenmesi gerekli olan alanı tahmin edebilecektir.
İkinci aşama duyduğu sesin hangi frekans olabileceğini olabildiğince kestirmektir. Bu çalışmayı duyduğu herhangi bir sesi spectrum analyzer ile karşılaştırarak yapabilir. Özellikle bu programlarda bulunan osilatörler bu işlem için çok büyük yardımcıdır.
Son olarak, parçanın tonallık yapısı hakkında bilgi sahibi olmak ve çalgıların temel (fundamental) frekans ve harmoniklerini bilmektir. Şekil 2.8’de “La 110 Hz” perdesinin temel ve üst harmonikleri görülmektedir.
Kaynak: http://sheetmusic.berkeley.edu/cours.../harmonics.jpg
Şekil 2.8 - La sesi temel ve üst harmonikleri
Parça içinde herhangi bir çalgı ön plana çıkarılmak ya da volume olarak düşürülmek isteniyorsa, mastering engineer’in harmonik bilgisini kullanması ve spectrogram özelliği olan programlar ile çalgının perde içindeki hareketlerini
33
kontrol etmesi gerekir. Daha sonra yapması gereken, her bir nota değerinin üzerine dar alan oktav bant uygulamalarıyla, o frekans ve üst harmoniklerini yükseltmektir. Şekil 2.9’da 62 Hz temel frekanslı bas hareketi ve üst harmonikleri görülmektedir. Özellikle 62 Hz ve 124 Hz bölgesi arttırıldığında çalgının volume yükselmesi sağlanabilir.2
Kaynak: (Katz, 2002: 177)
Şekil 2.9 - 62 Hz merkezli bas hareketinin temel ve üst harmonikleri
Dar frekans bölgelerinde uygulanan EQ kullanımları genelde problem düzeltmeye yöneliktir. Geniş bant EQ uygulamaları ise çoğunlukla istenen kaydın bir bütün halde tınlamasını sağlamak içindir.
2.1.5 Dinamik EQ Tekniği
Kayıt, belli frekans bölgelerine ayrılır, bu bölgeler auto işlemle yükseltilir ya da indirgenir. Özellikle 2000’li yıllarda yaygınlaşan bu uygulama, kaydın genel tonal dengesinin belirlenmesinde çok önemlidir. Bazı frekansların aşırı düştüğü ya da yükseldiği bölgelere dinamik işlem uygulamadan, istenen seviyeye çekilmesi sağlanır. Compress işlemlerinde tek bir frekans bile threshold sınırını aştığında işlem tüm data üzerine uygulanır. Ancak bu yöntemde sınırı geçen frekans
2 Kanallar üzerinde bulunan çalgılarda yaşanan volume problemleri aşırı olduğu durumlarda, mix işleminin tekrarlanması kaçınılmazdır. Mastering’de yapılan işlem, küçük volume farklılıklarını düzeltmeye dayalıdır.
34
durdurulduğundan diğer bölgelerde bir azalma meydana gelmez. Örneğin sadece bas seste bir yükselme varsa o alan bir indirgeme işlemi uygulanarak diğer kanalların etkilenmesi önlenmiş olur.
Kaynak: Waves C4
Şekil 2.10- Frekans bölgeleri oluşturularak dinamik EQ uygulanmış wav data.
2.1.6 Bass Boost ve Leakage Problemi
Bas sesler psikoakustik çerçevede bakıldığında, kulağın daha az algılama yetisinin olduğu ve doyuma güç ulaştığı frekanslardır. Çalımlar sırasında tüm çalıcıların bas seslerin arttırılmasını istemesi bunun sonucudur. Kulaklık ya da stüdyo rezonansından kaynaklanan bir bas ses sızıntısı (leakage) ve bu durumun diğer kayıt kanallarında katlanması, büyük bir problemdir. Her bir kayıt kanalının içinde kulaklık ya da stüdyonun bas rezonansından kaynaklanan bir gürültü oluşacaktır. Tek tek kanallarda algılanabilirliği zor olsa da, mixing’de başarılı olunamaması ve kaydın bulanık duyulmasına yol açabilir. Bu problem referans monitör yapısı olan stüdyolar için bile geçerlidir.
Kaydın her aşamasında arttırılarak yükseltilmiş bas yapısı, farklı monitoring sistemlerde distortion’a yol açabilir. Bunu engellemek için olabildiğince bas yapısı 35
güçlü olmayan kanallarda 40Hz altı band pass filtreler kullanılmalıdır. Mastering sırasında çalgıların bir diğer mikrofona sızmış olabileceği her an düşünülmeli, problem giderilememesi durumunda tekrar mix işlemi ve hatta kayıtların alınması sağlanmalıdır.
Albümü satın alan kişi, dinlediği müzik sisteminde, şekil 2.11’deki gibi bir ayarlama yaptıysa -ki genelde düşük frekans ve yüksek frekans bölgesini arttırdığı için tercih edilen bir kullanımdır- yine 40 Hz altı bölümünde yoğunluk artacağı için distortion kaçınılmaz olacaktır.
Kaynak: TC Works Graphic EQ
Şekil 2.11 - Bas ve tiz bölgeleri artırılmış EQ görünümü
.
Mühendisin görevi, kullanılan mükemmel monitoring sistemlerinin haricinde, radyodan, en kaliteli sisteme kadar ortalama aynı duyumu sağlayabilmektir. Bu da özellikle EQ ayarlamalarında bazı frekans bölgelerini kontrol altında tutarak sağlanabilir. İşlemler bittikten sonra (güvenilen) birçok kişiye dağıtılarak albümün dinlenmesi, farklı sistemlerde nasıl sonuç vereceğini anlamak içindir.
36
2.2 Dynamic Range
“Dynamic range, müzik içinde yer alan pasajların genliklerinin en düşük ve en yüksek (loudness) bölümlü olan kısmını ifade eder. Sadece ses yüksekliği ya da gürlüğü ifade etmez, dynamic range kavramı, ‘farklılığı’ belirtir.” (Katz, 2002: 109)
Günümüz popüler kayıtlarına bakıldığında bu farkın 6-10 dB arası olduğu görülür. Son derece az olmakla beraber bazı kayıtlarda ise 15 dB civarıdır. Ancak, klasik müzik, caz ve etnik kayıtlarda dynamic range değeri daha yüksektir. Bu, arttırılan loudness oranıyla paralel indirgenen dynamic range’in nüansları yok etmesinden kaynaklanır.
Kaynak: Adobe Audition 1.5
Şekil 2.12 - Diana Krall “Christmas Song”– dynamic range 15 dB
Kaynak: Adobe Audition 1.5
Şekil 2.13 - Anastacia “Sick and Tired” - Dynamic range 8 dB
37
Yıllara göre bakıldığında, popüler parçalar içindeki değişim ilgi çekicidir. Özellikle son yıllarda, bilgisayar sektörünün olabildiğince kayıt işlemlerine dahil olması, dynamic range azalması3 ve olabildiğince yüksek level sonucunu doğurmuş, kayıtlardaki ses yüksekliği, kalitesinden daha çok öne çıkan bir karşılaştırma haline gelmiştir. Mühendisin bir başka problemi, olabildiğince yüksek genlik değerlerinde çalışma zorunluluğudur. Genlik yükseldikçe, dynamic range daralmasından kaynaklanan kayıtta netlik problemleri oluşabilir. Dijital silyal boyutunda 0 dBFS sınırına olabildiğince yaklaşmak ve kayıtta problem duymadan bu işlemi gerçekleştirmek için mastering işleminde dynamic range işlemleri çok önemlidir.
Kaynak: (Katz, 2002: 188)
Şekil 2.14 - Yıllara göre RMS değerleri
Dinamik işlemler bir albümün genel loudness işlemlerini ve problem olarak görülen noktaların düzeltilmesini de sağlayan editing’i içerir. Bu işlemlerin tümü, Katz’a göre macro dynamic ve micro dynamic olarak ikiye ayrılabilir. (2002:109) Bir parçanın genelini oluşturan ritmler ve küçük bölümlerdeki değişken yapı micro dynamic yapıyı oluşturur. Bütünüyle bir parça ve bu parçaların oluşturduğu albüm ise macro dynamic yapıdır. Bu sonuçtan micro dynamic parçalar birleşerek macro dynamic yapıyı oluşturur diyebiliriz. Parçaları bu anlamda ele almak, ilk önce küçük
3 Kayıttaki dynamic range azalması kesinlikle istenmeyen bir durum olmasına rağmen, özellikle pop kayıtlarında yüksek volume etkisi uyandırması için kaçınılmaz bir sonuçtur.
38
dinamik yapıların düzeltilmesi ve en son macro dynamic yapıyla ilgilenilmesini gerektirir.
Yüksek ritmli bir pop parçası, dynamic range uygulamalarında basit işlemleri içerir. Parça en üst dBFS sınırına çekileceği için işlem kolaylıkla gerçekleştirilir. Ancak sadece akustik çalgıların bulunduğu bir jazz parçasında aynı kolay uygulama alanını bulamayız. Genlik farklılıkları daha üst boyuttadır. Parça içinde bulunan kanalların çalım özellik ve nüanslarını değiştirmemek için işlemlerde daha dikkatli olunması gerekir.
Dynamic range uygulamalarında mastering içinde kullanılan metotlardan en çok ikisi kullanılır. Bunlar compression ve expansion metotlarıdır. Ayrıca limiting işlemi de uygulamalar içindedir.
Tez çalışması içinde gerçekleştirilecek dinamik işlemlerin algılanabilirliğini arttırmak için “X-Y” düzlemi kullanılacaktır. Herhangi bir kazanç değeri uygulanmadığında, grafik unity4 pozisyonundadır (Şekil 2.15A). Giriş değeri arttırılırda, grafik “Y” yönüne, azaltıldığında ise “X” yönüne doğru hareket eder.
A B C
Kaynak: Waves C1
Şekil 2.15 - Input değerleri grafiği
4 Unity , input ve output değeri oranının 1olduğu durum, yani 0dB’i ifade eder.
39
2.2.1 Compressor
2.2.1.1 Downward
En popüler dinamik işlem modelidir. Yüksek level bölgelerini, belirlenen threshold sınırından itibaren indirgemek için kullanılır. Compression dendiği anda, akla ilk gelen downward işlemdir. Mastering işlem kullanımında, yüksek volume bölgelerini indirgeme özelliği olduğu için, dynamic range daralır. Sonradan arttırılan output gain ile ses yüksekliği arttırılmış olur. Akustik kayıtlarda fazla uygulanması ile istenmeyen bir durum olan kanallar içindeki velocity azalması görülür. Ancak kayıt anında yüksek genlik içeren çalgıları kontrol etmek için kullanılan en başarılı uygulamaların başında gelir. Belirlenen dB’in üstünde kalan ve indirgenen sinyale gain reduction (indirgenen kazanç) denir.
Şekil 2.16’da, -20 dBFS sınırından threshold uygulanmış, downward compression işlemi görülüyor.
Kaynak: Waves C1
Şekil 2.16 - Downward compression işlemi
40
2.2.1.2 Upward
Düşük volume bölgelerini arttırma amaçlı kullanılır. Böylece sinyalin algılanabilirliğini artar. Şekil 2.17’de “-47,2 dBFS” sınırına yerleştirilen threshold ile bu seviyenin altında kalan bölgelere 2,20:1 ratio ile “18,2 dB” kazanç verilmiş. İşlem sadece “-47,2 dB” altında gerçekleştirilerek bu seviyenin üzerindeki sinyaller normal değeriyle çıkışa yönlendirilmiş. Bu işlem de düşük dBFS bölgelerini üst sınıra çektiği için yine dynamic range düşürme özelliği bulunur.
Kaynak: Waves C1compressor
Şekil 2.17 - Upward compression işlemi
2.2.2 Expansion
2.2.2.1 Downward
Expansion işleminin en çok kullanılan özelliğidir. Düşük olan sinyal seviyesini daha da indirgemek için kullanılır. Sistem içinde gürültü kabul edilen sızıntı ya da hiss’leri indirgeme amaçlı kullanımı vardır. Ayrıca çalgı kanallarında daha geniş dynamic range alanları yaratmak ve piano etkisini arttırmak için kullanılır. Parça içinde sessiz bölge oluşturmak istendiğinde seslerin aniden 41
kesilmesini önlemek için downward expansion kullanılır. Böylece geçiş daha soft hale getirilir. Yüksek ratio ile kullanıldığında gate etkisi yaratır. Şekil 2.18’de “59dB”den itibaren expansion etkisi görülüyor. Şekil 2.19’da ise expansion’ın yüksek oranda uygulanmasıyla “-80,7 dBFS” sınırının altına gate uygulanmış.
Kaynak: Waves C1
Şekil 2.18- Downward expansion işlemi
Kaynak: Waves C1
Şekil 2.19- Gate işlemi
42
2.2.2.2 Upward
Yüksek level bölgelerini, daha da yükseltmek amaçlı kullanılır. Ayrıca düşük sinyal bölgesini indirgeme özelliği de olduğu için dynamic range genişlemesi sağlar. Upward compression’dan farkı: Birinin düşük diğerinin yüksek volume bölgesinde çalışmasıdır. Plug-in kullanımı ilk olarak Michael Gerzon’un algoritmasıyla, Waves C1 ve C4 processor’lerinde kullanılmıştır.
Kaynak: Waves C1
Şekil 2.20- Upward expansion işlemi
2.2.3 Limiting
Limiting, sabitlenen threshold’u aşan peak noktalarını, bu sınırın altında tutma mantığıyla çalışır. Mastering içinde, downward compressor ve upward expansion ile birlikte kullanımı gerekir. Özellikle -0.1 dBFS sınırında ayarlanan threshold, compression’ın yetersiz kaldığı durumlarda ve expansion aşırı yükseltme uyguladığında, sinyalin 0 dBFS sınırını geçmesini önler. Normal limiting uygulamalarında ratio 1:20 değerlerinde olduğu için, sinyalin belirlenen threshold’u aşma ihtimali vardır. Bunu önlemek için hard limiting, yani 1: ∞’lara varan işlem kullanılır.
43
Mastering’de limiting’in aşırı devreye girmesi istenen bir işlem değildir. Sürekli devreye giren limiter, sinyalde bulunan yüksek frekanslarda netlik kaybolması ve bas seslerde güç kaybına yol açacaktır. Şekil 2.21’de, “-25 dB” sınırında 1: ∞ limiting uygulama grafiği görülüyor.
Kaynak: Wave Lab 5.0b
Şekil 2.21- Limiting işlemi: -25 dB threshold, 1 : ∞ ratio
2.2.4 Threshold / Ratio
Threshold, compress işleminin hangi sınırda başlayacağını belirtir. Ratio, threshold seviyesinden sonra sinyalin hangi oranda indirgeneceğini belirttiği için iki değer birlikte düşünülmelidir. Düşük bir ratio değeri, işleminizde doğru bir threshold belirlenmesine rağmen yeterli gelmeyecektir. Yüksek bir oran uygulandığında ise aşırı compress gerçekleşeceği için sinyalde netliğin yok olmasına kadar gidecek matlaşmalar meydana çıkabilir.
Eğer amacımız sadece peak noktalarını indirgemek ise, düşük değerli 2:1 (2dB giriş -1 dB çıkış) ratio yeterli olacaktır. Ancak tehlike sınırına varabilecek bölümlerin indirgenmesi ya da pasajın dinamiklerinin daraltılması amaçlanıyorsa, 5:1 oranlarına varan işlemler uygulanabilir. Bir mastering işleminde limiting izlenimi verecek 10:1 ve daha üstü oranlar sadece -1 dBFS sınırında kullanılan threshold ile kullanılır. İşlem sonrası input değerinden daha düşük volume değerli
44
sinyal elde edileceği için tekrar 0 dBFS noktasına sinyal çekilerek (make-up) dynamic range azalmış ancak genliği yükselmesi sağlanmış sinyal elde edilebilir.5
A B
Kaynak: Waves C1 Compressor
Şekil 2.22 – Make-up işlemi ile volume yükseltme işlemi
• Yukarıda (Şekil 2.22A) 2,5:1 oranında ratio uygulanmış sinyal, yaklaşık -40dBFS threshold ile compress’lenmiştir.
• 2,5:1 oranında uygulanan ratio’nun anlamı -40 dBFS değerini geçen her 2,5 dB’nin 1dB yani -39 dBFS çıkış alacağıdır. 5dB’lik değere karşı 2dB’lik bir artış görülür.
-30 dBFS input -40 dBFS Threshold + 2,5:1 Ratio -36 dBFS out
Sağdaki şekil ise aynı işlemde 20db’lik bir artış uygulandığında grafiğin yapısını gösteriyor. Böylece indirgenmeye giden sinyalde dynamic range daralmasına karşın genlik yükselmesi oluşur. Burada dikkat edilmesi gereken eğer 0 dBFS’i geçme ihtimali olan sinyallerde make-up gain’le birlikte distortion
5 Kayıt aşamasında yüksek volume, düşük attack time ve geniş dynamic range içeren çalgılar için (cross gibi) yüksek ratio değerleri belirlenerek kayıttaki bozulmalar önlenir. Ayrıca bu işlem ile kayıtta, loudness sağlanmış olur.
45
oluşabilmesidir. zaten sinyal make–up’a gelmeden -10 dBFS sınırına yaklaşacak +20 dB’lik bir artış ile 0 dBFS’i “10dB” aşarak ve sinyalde distortion olacaktır.
Böyle bir problemi gidermek için üç seçenek vardır. Ratio arttırılır, threshold seviyesi -40’tan daha aşağı seviyelere alınabilir ya da make–up daha düşük tutulabilir.
Ratio Arttırımı: Sinyal yüksek oranlarda sıkıştırılacağı için dynamic range düşecektir.
Threshold indirgeme: Sıkıştırma işlemi fazla olacağı için düşük sinyal seviyeleri dahi compressing’e dahil olacak sinyalde daha fazla sıkışma gözlenecektir.
Make-up gain indirgemesi: Output volume düşecek, mastering işlemi amacı içinde olan, peak noktaları ve RMS değerini 0 dBFS sınırına çekme amacından uzaklaşılacaktır.
Böyle bir problemde mühendisin üç işlemi aynı anda gerçekleştirmesi gerekir. İlk olarak make-up azaltılmalı, threshold sinyalde peaking görülen bölümde tutulmalıdır. Böylece parçanın dynamic range’i daralmayacaktır. Eğer bu işlemler ile istenen sinyal seviyesi sağlanırsa ratio kullanılan değerlerde kalabilir.
2.2.5 Knee Faktörü
Knee faktörü threshold değeri ile başlar, genelde attack ile karıştırılır. Unity gain ile compressing değeri arasında geçiş bölgesidir. Threshold ve ratio değeriyle başlayacak işlemin keskin ya da daha yumuşak başlamasını sağlar. Mastering’e etkisi işlemin kesik kesik ya da birlikte duyumunu sağlayıcı olmasıdır. Kesinlikle soft-knee pozisyonunda kullanılır. Compressing işleminin algılanmasını önler.
46
Kaynak: Waves C1
Şekil 2.23 – Knee faktörü grafiği
2.2.6 Attack / Release Time
Attack değeri threshold ile gain reduction arasında yer alır. İşlem başlama zamanını ifade eder. 1000 ms’lere varan değerler içinde kullanılabilir. Kullanılan değer yükseldikçe attack zamanı artacak ve işlemin başlama süreci gecikecektir. Kullanılan değerler upward ve downward kullanımda aynı etkileri gösterir. Tipik compressor attack time değeri müzik parçaları içinde 50 ile 300ms değerleri arasında kullanılır. Ortalama kullanım değeri ise 100ms’dir.
Release time aynı zamanda tekrarlama, telafi (recovery) zamanı olarak da bilinir. Threshold ve ratio ile işleme başlayan sinyalin devreden çıktıktan sonra tekrar unity gain’e döndüğü zamandan sonra başlar. Mastering içinde compressor release time değeri 50-500ms’dir. Ortalama değeri ise 50-250 ms kullanılır. Bazı donanımlarda bu değerler yerine kısa (short) - hızlı (fast) ve yavaş (slow), uzun (long) değerleri görülebilir. Bu da donanımlar içinde farklılık gösteren 50-500ms değerlerini kapsayan bir değer atar.
Compression ve expansion işleminde bir sıralama yapacak olursak işlemler: knee, threshold / ratio, attack , release olarak tanımlanabilir. 47
A B
Kaynak: (Katz, 2002: 119)
Şekil 2.24 – Compressing grafik 1
Yukarıda şekil 2.24A’da görülen audio sinyali, önce yüksek sonra düşük ve tekrar ilk seviyesine getiriliyor. Sağdaki şekilde ise ortalama bir threshold yüksek ratio, fast attack ve release time kullanılarak output değeri yükseltilmiş aynı sinyal compressor’den geçiriliyor. Sonuç: Sağdaki şekilde işlem gören sinyal, yüksek level bölgesi indirgenmiş düşük level bölgesi arttırılmış bir sinyal haline geliyor. Dynamic range ise peak noktaları birbirine yaklaştığı için daralmış durumda.
A B
Kaynak: (Katz, 2002: 120)
Şekil 2.25- Compressing grafik 2
Şekil 2.25A’da, low ratio, slow attack time ve slow release işlem gerçekleştiriliyor. Slow release time’dan dolayı işlemde normal gain seviyesine 48
gelmesi uzun zaman alıyor. İşlem uzun sürdüğü için, çok fazla compress işlemi duyuluyor.
Şekil 2.25B’de ise daha yüksek ratio, fast attack ve fast release kullanımı görülüyor. Bu işlemde problem, yüksek ratio ise sinyalin normalden fazla compress’lendiği halde release time yüksekliğinden kaynaklanan, sürekli işleme girme ve peak noktalarının yakalanamaması. Sinyal sıkıştırıldığı halde, peak noktasının işleme sağlıklı girmemesinden dolayı, distortion ihtimali var.
Kaynak: (Katz, 2002: 120)
Şekil 2.26- Compressing grafik 3
Bir başka örnek, low ratio, slow attack, slow release: Küçük fade-in’ler yarattığı için mastering işlemi sırasında değil ancak vokal kanalları gibi başında nefes bulunan kanalların indirgenmesinde kullanılabilir (Şekil 2.26). Ya da yaylı çalgılarda ki çalımdan önceki istenmeyen sesleri indirgeme işleminde.
Kaynak: (Katz, 2002: 120)
Şekil 2.27- Compressing grafik 4
49
Attack ve release time’ın çok hızlı olduğu durumlarda (x ≤ 50ms) threshold altı değerlerde işlemci sürekli devreye gireceği için sinyalde bozulmalar meydana gelecektir (Şekil 2.27).
2.2.7 Normalization
Herhangi bir peaking problemi yaşamadan, sinyal genliğini maksimum sınıra çekmek için kullanılır. Compression ve normalization işlemi birlikte kullanılarak, RMS seviyesi 0 dBFS sınırına yaklaştırılır. Normalization’un peak ve RMS kullanımını içeren iki kullanımı vardır. Normalize işlemi peak pozisyonda gerçekleştirilirse üst sınır -0.9 dBFS’e çekilir. RMS ise parçaların ortalama loudness değerlerini yükselttiği için, farklı genlik içeren parçaları birbirine eşitler. Günümüzde maximizer program (Waves L2 gibi) kullanımıyla normalization işlemi kullanılırlığını yitirdi.
Kaynak: Sound Forge 8.0a
Şekil 2.28-Normalization öncesi sinyal görünümü
Kaynak: Sound Forge 8.0a
Şekil 2.29- Normalization sonrası sinyal görünümü 50
2.2.8 Multiband / Maximizing
Multiband işlemciler yardımıyla parça içinde birden fazla dinamik işlem bölgesi yaratılır. Böylece birbirinden farklı genlik içeren kanallar bir diğerinden etkilenmeden, kendine en yakın bölgede işlem görür.
Örnek: Bass drum’ın yoğun olduğu ancak vokal gibi farklı dinamik öğeler içeren bir parçada eğer tek boyutlu bir işlem uygulanırsa, drum için uygulanan her işlemden vokal kanalı da etkilenecektir. Ancak eğer multiband bir işlemci kullanılarak parçadaki kanallara göre dinamik işlem bölgeleri oluşturulursa bu problem ortadan kalkar. İşlem gören sinyal iki kanal olsa bile, part’ların her biri için ayrı işlem uygulanacaktır. Bu işlemin ilk örnekleri TC Electronic M5000 ve M6000 üzerinde uygulanmıştır.
Kaynak: http://www.tcelectronic.com/default.asp?id=4273
Şekil 2.30 - TC 6000
İşlem, birden fazla dinamik işlemcinin bileşkesi gibi görünse de, doğru bölge oluşturulması ve parçanın doğallığının bozulmaması için deneyim kazanılması gerekmektedir.
51
Genelde mastering işleminin son aşaması olarak kullanılan maximizing işlemi (Şekil 2.31) Waves L3 Multimaximizer’de görüldüğü gibi, auto dynamic yapılar da içerir. Bu özellik upward ve downward işlemleri bir arada kullanarak loudness ve dynamic range artırımında çok kullanışlı processor’ler olmalarıdır. L3’te görülen, beş bant üzerinde frekans bölgeleri oluşturulmuş dinamik yapıdır. Bu bölgelerin her biri için geçiş frekans ve minimum / maksimum dB alanları oluşturarak kanalların ayrı dinamik işlemden geçtiği görülebilir. Sinyal çıkışında ise uygulanan dithering ile istenen bit rate değeri elde edilmiş olur.
Şekil 2.32 Neodynium’da görülen stereo bir parçayı farklı dB boyutlarına bölerek compressing, limiting, expansion işlemlerinin hepsinin aynı anda gerçekleştirilebilmesidir.
Kaynak: Waves L3
Şekil 2.31- L3 Multiband maximizer plug-in
52
Kaynak: Neodynium
Şekil 2.32- Graphic compressor
2.2.9 Fade In / Out
Belirlenen bir bölgede, kademe hareketiyle, volume artışı ya da düşümü sağlamak için kullanılır. Genellikle parça başı ve sonunda kullanıldığı halde, mastering işlemi içinde cross fade hareketiyle parçaların geçiş bölgelerindeki genlik değişimleri için de kullanılır. Aşağıdaki şekilde parça double yapılarak bir kopyası 10 dB artırılmış. Belirlenen bölgede cross fade hareketiyle, parça sonunda daha yüksek bir genlik sağlanmış. Bu kullanım mastering içinde pasajların volume değişimleri için sık kullanılan bir yöntemdir. Geçiş hareketi fade ile sağlandığı için, level değişimi rahatsızlık vermeyecektir. Şekil 2.33’de cross fade geçişi görülüyor.
53
Kaynak: Adobe Audition 1.5
Şekil 2.33- Cross fade geçiş ile parça içinde volume değişimi işlemi
Parça başı ya da sonu kullanımı ise genelde logaritmik ya da linear yöntemle gerçekleştirilir. Logaritmik fade out, duyumu rahatsız etmediği için tercih edilen bir yöntemdir. Fade in’lerde ise linear hareket tercih edilir.
A B C
Kaynak: Sound Forge 8.0a
Şekil 2.34- Fade out işlemi
A: İşlem yok, B: Logaritmic fade, C: Linear fade
54
A B
Kaynak: Sound Forge 8.0a
Şekil 2.35- Fade out biçimleri
A- Logaritmik Fade Out
B- Linear fade out
Özellikle kaset şeklinde de satışa sunulacak albümlerde, A ve B yüzü uzunlukları ayarlama işlemleri sırasında bazı parçaların son bölümleri mastering işleminde gerçekleştirilen copy ile uzatılıp, kısaltılabilmektedir. Fade işlemi eğer mix aşamasında gerçekleşir ise, mastering parça sonu dublication ve copy işlemleri gerçekleştirilemez. Bu sebepten dolayı fade’ler mastering sırasında yapılmalıdır.
2.2.10 Silence
Silence (sessizlik), parçanın herhangi bir bölümünde uygulanabilir bir komut olduğu halde, mastering içinde parçaların giriş bölümlerinde oluşturulan 2sn’lik boşluğa verilen isimlendirmedir. Özellikle CD burning sırasında, parçalar arasında bulunan boşluklar, geçişlerde error önleme özelliğine sahiptir. Ancak silence komutu bir zorunluluk olarak Red Book içinde yer almaz. Şekil 2.36’da silence işlemi görülüyor.
55
A B
Kaynak: Sound Forge 8.0a
Şekil 2 36- Silence işlemi
A- Silence öncesi görünüm
B- 2 sn’lik silence eklenme işlemi
2.3 Noise Reduction
Noise reduction, kayıtta gürültü olarak nitelendirilen seslerin tümünü önlemeye yönelik işlemlerin tamamıdır. Fazlaca yaşanan problemlere karşı firmalar, bu problemleri indirgemeye ya da yok etmeye yönelik plug-in’ler tasarlamışlardır. Bununla birlikte, EQ, dinamik işlemler, filtreleme işlemleri ve manuel gerçekleştirilen uygulamalar, noise reduction işleminde kullanılan yöntemlerin temelini oluşturur.
2.3.1 Simple Filtering
Belli bir frekansın neden olduğu problemleri indirgeme işlemlerini içerir. Hiss sesler bu grup içindedir. Genel zorluk, noise reduction sırasında problem olan frekansın parça içinde bulunmasıdır. Belirlenecek frekansın indirgenmesi sırasında o frekansa sahip olabilecek kanalların etkilenmemesi için işlem çok dar bir bant üzerinde uygulanır.
Şekil 2.37’de parça genelinde var olan bir hiss probleminin giderilmesi için buna neden olan frekans, Renovator programı ile bulunuyor (beyaz hat). 1/50 oktav bantlık bir uygulama ile (1.09 kHz) indirgeniyor.
56
Kaynak: Renovator Spectrogram
Şekil 2.37- Noise kabul edilen 1090 Hz’in spectrogram ile saptanması
Kaynak: Waves Q4
Şekil 2.38 -Hiss reduction EQ işlemi
A B
Kaynak: Sound Forge 8.0a
Şekil 2.39- Hiss Reduction işlemi
A - İşlem Öncesi
B - İşlem sonrası 57
De-esser kullanımı ise vokal kanallarında, sert sessiz harflerin (özellikle ‘Ç’) ve “S” harfinin kayıtta kullanılan reverb etkisiyle peak noktası oluşturmasıdır. Bu işlem yine dar bant mantığıyla çalışan de-esser remover plug-in’ler ile gerçekleştirilir. Bütün parçaya uygulanmasına gerek kalmadan, ilgili olan bölümlere uygulanabilir. Şekil 2.40’da bir “S” harf frekans problemi ve de-esser remover (7155 Hz) ile indirgenme işlemi.
Kaynak: Waves Renaissance DeEsser
Şekil 2.40 - DeEsser frekans bulma işlemi
Şekil 2.41’de grafikte görülen kırmızı tondaki yoğunluk azalması (peak noktası), problemin tamamıyla yok olmadığını ancak uygun seviyeye çekildiğini gösteriyor.
58
A
B
Kaynak: Renovator Spectrogram
Şekil 2.41- De-esser işlemi spectrogram görüntüsü
A - De-esser işlemi öncesi
B - De-esser işlemi sonrası
2.3.2 Complex Filtering
Temel frekansları dışında üst harmoniklerin de gürültü kabul edildiği seslerin indirgenme işlemlerini içerir. Tek bir frekansın ön planda olduğu noise’lardan farklı, markaların ürettiği gelişmiş filtre plug-in ve processor’leriyle indirgenebilirler. Sonic Solution’un “No Noise”, TC Electronic’in “Backdrop”, Algorithmix ve Waves firmasının “X-Hum” complex noise reduction’lara örnektir.
59
Kaynak: Waves X-Hum
Şekil 2.42 - Complex noise reduction “Hum” processing
2.3.3 Auto Noise Detection
Kulak ile algılanması güç ancak uygun programlarla tarandığında bulunabilen noise’lar CD burning işlemi sırasında istenmeyen sesler yaratabilirler. Bağlantı noktası hatası ya da convert işlemleri sırasında oluşan bu problemler, auto noise detection özelliği olan programlar ve plug-in’ler tarafından taranır ve düzenlenir.
Aşağıda şekilde Waves X-Click “Auto Error Corrector” yazılımı çalışması görülüyor.
Kaynak: Waves X-Click
Şekil 2.43 – Auto noise detection işlemi 60
2.4 Effect Processing
2.4.1 Artistic Effects
Mastering işlem içinde kullanılabilecek efekt işlemleri, parçanın belli bölümüne uygulanan, artistik, geliştirici ve genel ortam efektlerini içerir.
Artistik efekt, parçadaki vurguyu artırabilecek her türlü efekte verilen isimlendirmedir. Radyo, doppler, harmonik exciter, morphoder efektleri bunlardan birkaçıdır. Şekil 2.44’de parçanın belirlenen bölümüne 45’li yıllardaki kaydı benzetlemek amacıyla, TC- Sonic Destructor programı ile yoğun şekilde *****le (çıtırtı) ve farklı noise sesleri içeren efekt uygulanıyor.
Kaynak: TC Works – Sonic Destructor
Şekil 2.44- Radyo efekti uygulaması
61
2.4.2 Stereo Expander
Stereo expander, mastering üzerinde stereo etkiyi artırma amaçlı kullanılan efekttir. Parça içinde frekans ayrımı gerçekleştirerek, M-S yöntemiyle belirlenen frekansları sağ ve sol kanallara genişletir.
Kaynak: Steinberg – Stereo Expander
Şekil 2.45- Stereo expander plug-in
2.4.3 Harmonic Exciter
Parça genelinde belirlenen frekanstan itibaren üst harmonikleri artırıcı etkisi için kullanılır. Kayıtta netliği artırmak için tercih edilir. En çok kullanılan programlardan biri Izotope Ozone programıdır.
Kaynak: Izotope Ozone
Şekil 2.46- Harmonic exciter 62
2.4.4 Akustik Ortam Efekti
Ortam efektleri, parça genelinde kullanılan reverb time (RT) etkili, simulation (benzetim) amaçlı efektlerdir. Özellikle ünlü seslendirme salonlarını benzetleyen RT kullanımları çok yaygındır. Bu efekt kullanımı tüm kanalların birlikte duyumu ve aynı ortamda çalınıyor etkisi vermesi sebebiyle kayıt için tercih edilen bir uygulamadır.
Kaynak: TC Works –Native Reverb Plus
Şekil 2.47- Ortam efekti uygulaması
2.5 DC Offset
DC (direct current) Offset, şehir şebekesindeki sapmalar sonucu oluşur. DAW programlarında, kaydın belli bir bölümü ya da tamamında frekans merkez noktasının 0 dB’den sapması şeklinde görülecektir. Kayıt içinde clipping ve phase şeklinde algılanabilir.
Mastering işlemine başlarken ilk yapılması gereken işlemlerin başında gelir. Yapılmaması halinde özellikle dinamik işlemler sırasında problem artacak, phase grafiğinde sapmalar görülecektir. Software programlar üzerinde bulunan “DC Offset remover”la, sinyalin 0 dB noktasına çekilmesi sağlanması gerekir.
63
A B
Kaynak: Wave Lab 5.01b
Şekil 2.48- DC Offset İşlemi
A- İşlem öncesı
B- İşlem sonrası 64
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. MASTERING UYGULAMASI
3.1 Yöntem Belirleme
Mastering işlemi gerçekleştirilecek parça, mix işlemi sonunda 44.1 kHz ve 24 bit oranında wave formatında kaydedilmiş stereo bir halk müziği parçası olan İrşadi Kılıç’ın “Gitme” adlı parçası. Halk müziği gibi akustik çalgıların ağırlıklı olarak bulunduğu kayıtlarda parçanın genliği çok önemli bir uğraş alanıdır. Eğer parçanın genliği düşük alınırsa sistem gürültüleri ve çalındığı ortamda yeterli ses yüksekliği elde edilememesi sonucu ortaya çıkacaktır. Genliğin yüksek alınması durumunda ise akustik çalgı çalımları sırasında verilen nüansların yok olmaya başladığı görülür. Ele alınan parçada sample seslerle akustik çalgılar bir arada kullanıldığı için peak noktası oluşturma eğilimli elektronik davul sesleri gibi kanallar, dinamik işlemler sırasında öne çıkma problemleri yaratabilir. Parçanın dinleme işlemi birkaç kez yapıldıktan sonra, belirlenen problemler doğrultusunda bir mastering işlem yöntemi belirlenir.
Kaynak: Adobe Audition1.5
Şekil 3.1 – Parçanın mastering öncesi görünümü
65
İlk problem, özellikle ölçü başlarında görülen aşırı peak noktalarıydı. Bu noktalar parçanın dynamic range uygulamalarında ve duyumunda sorunlar yaratacağı için giderilmesi gerekiyordu.
Parçanın DC offset değerinin incelenmeye alınması ve bir problem algılandığında işlemin gerçekleştirilmesi sağlandı.
Mix sırasında EQ ayarlamaları yeterli uygulanmadığı için bazı çalgılarda (özellikle bendir) rezonans problemleri olduğu görüldü. Ayrıca genel frekans tasarımı problemlerine yönelik, tonal balance işlemleri gerçekleştirilmesi gereği düşünüldü.
Son aşama yeterli ses yüksekliği sağlanması için loudness ve multiband dynamic işlemlerinin yapılmasıdır.
3.2 Noise Reduction
Noise reduction işlemi parçanın ölçü başlarında görülen peak noktaları için uygulandı. Bu bölgelerde frekans analizleri yapılarak EQ ve downward compressor ile giderilmesi gereken problemler ayrıldı. Şekil 3.2’de expansion işlemi ile genlik indirgeniyor.
Kaynak: Adobe Audition 1.5
Şekil 3.2 – Downward compressor ile peak noktası indirgeme işlemi
66
Kaynak Waves C4
Şekil 3.3 – Downward compressor grafiği
Bir sonraki peak indirgeme işlemi bendirin ölçü başında giriş yaptığı bölümde ortaya çıktığı için bu bölgenin spectrum analyzer altında frekans incelemesi gerçekleştirildi. Spectrum incelemesi sonunda bendirin 107,7 Hz bölgesinde rezonans problemi tespit edilerek bu bölgeye Waves Q1 Paragraphic EQ ile filtreleme işlemi uygulandı. Q faktöründe diğer çalgıları etkilememesi için 72.8 değeri kullanıldı.
A B
Kaynak A: P.A.S / B: Waves Q1
Şekil 3.4 - Bendir peak problemi ve Paragrafik EQ ile 107 Hz indirgeme işlemi.
Şu ana kadar parça üzerinde -10 dB noktasını geçen sadece ölçü başlarındaki bendir yada davulun attack bölgeleridir. Bu bölgelerin parçanın genel peak seviyesine çekilmesi için bu sınıra downward compressor kullanıldı. Sadece peak 67
noktaları threshold’u geçebileceği için bu sınırın üzerine çıkan her nokta indirgenmiş oldu. Bu işlem ile son uygulama olan maximizing işleminde overload önlenmiş oldu.
Kaynak: Waves Renaissance Comp.
Şekil 3.5 - Peak noktaları için compressor uygulaması
Bir sonraki noise işlemi duyumda fark edilmeyen audio error’lerin Wave Lab programı kullanılarak taranması ve düzeltilmesi. Bu problemler çoğu zaman dijital ortama aktarılan sinyallerde Quantize ve dither problemlerinden kaynaklanmaktadır.
Kaynak: WaveLab 5.0
Şekil 3.6 - Audio error correction işlemi
Program tüm wav. datayı tarayarak bağlantı hatalarını tespit ediyor.
68
Noise işlemleri sonunda şekil 3.7’deki grafik elde edildi. Gerçekleştirilen işlemlerle peak noktaları ve duyumda fark edilmeyen audio error’lar giderilmiş oldu.
Kaynak:Adobe Audition 1.5
Şekil 3.7 - Noise reduction işlemi sonrası parçanın görüntüsü
3.3 EQ
EQ işlemlerine başlamadan önce tüm parçanın spectrum grafiği incelendi.
Kaynak: WaveLab 5.0
Şekil 3.8 - Parçanın spectrum altında incelenmesi
69
Parçada iki ana EQ problemi görülüyor. Bunlardan ilk olanı ritm partlarından biri olan bendirin rezonans problemi. Bu problem 100/250 Hz bölgesi görüldüğü için bu bölüme parçanın genelinde bir indirgemeye gidildi. Şekil 3.9’da Paragrafik EQ üzerinde 200Hz merkezli indirgeme işlemi görülüyor. İkinci problem ise mix sırasında tonal balance işlemlerinde eksiklikler görülmesi. 1 kHz üzeri görülen problem, parçada netlik ve üst harmoniklerin algılanmamasından kaynaklanan ton problemi olarak yansıyacaktır. Bu problem için de harmonic exciter işlemi uygulandı. Şekil 3.10’da İzotope Ozone plug-in üzerinde 1.27 kHz -10 kHz arası 2.4 dB ve 10kHz – 20 kHz arası 3.5 dBlik harmonik artırma işlemi görülüyor. Tonal balance işleminin geri kalan işlemleri ise en son uygulanacak işlemlerden biri olan dynamic EQ işlemine bırakıldı. Şekil 3.11’de harmonic exciter sonrası görüntü ilk spectrumla karşılaştırıldığında, üst harmoniklerin artışı görülebilmektedir.
Kaynak: Firium
Şekil 3.9 - 200Hz merkezli bas indirgeme işlemi
70
Kaynak: İzotope Ozone
Şekil 3.10 - Harmonic exciter işlemi
A B
Kaynak: Wave Lab 5.0
Şekil 3.11 – Frekans dengesi oluşturma işlemi spectrum grafiği
A: Frekans dengesi oluşmadan önce
B: frekans dengesi oluşturulduktan sonra
3.4 DC Offset / Phaze Analyze
Wave Lab programı ile gerçekleştirilen DC Offset tarama işleminde parça içinde herhangi bir probleme rastlanmadı. Fakat problem görüldüğü takdirde bölüm “2.5 DC Offset”de belirtilen işlemler gerçekleştirilerek parçanın 0 dB merkez unity 71
noktasına çekilmesi gerekecekti. Parça phaze analyze incelenmesinde yine bir problem olmadığı görüldü. Phaze problemleri genelde kayıt sırasında ya da mix işlemi kanal gruplama işlemleri sırasında oluşur. Böyle bir problem mastering işlemi sırasında görüldüğünde mix’e geri gönderilmesi kaçınılmazdır.
Kaynak: Izotopre Ozone
Şekil 3.12 - Phaze correlation işlemi
3.5 Dynamic Range İşlemi
Parçanın belli bölümleri için uygulanan işlemler sona erdiği için, bu aşamadan sonra tüm çalışmalar “rack-mount” özelliği olan bir programda gerçekleştirildi. Bu sayede kullanılacak işlemciler, istenen sırayla seri bağlantı yapılarak bağlanmış oldu. Mastering programlar içinde, bu özeliği en iyi kullanan program “Wave lab 5.0” programı ve plug-in’leridir.
Rack-mount bağlantısında ilk bağlantıda, dynamic range’i artırma amaçlı Neodynium plug-in kullanıldı. Amaç, sinyalin 96 dB alana genişletilmesidir. Şekil 3.13’de plug-in’e giriş yapan sinyal, dynamic range genişlemesi sağlamak için açılıyor. Gerçekleşen işlem downward ve upward tüm compressing ve expansion işlemlerini içeriyor.
72
Kaynak : Neodnyium
Şekil 3.13 - Dynamic range genişletme işlemi
3.6 Efekt İşlemi
İkinci sırayı efekt işlemci aldı. Mastering işleminde genel efekt kullanımı sadece ortam benzetleme amacıyla değil, iki kanal sinyalin bir bütün halde duyumunu sağlamaktır. Bu amaçla parça içinde TC Native ortam efekti kullanılarak, amaçlanan, bir bütün halde duyum sağlanmış oldu. Özellikle decay time’ı düşük bir efekt kullanılarak aşırı genişlemeden kaçınıldı. Çok geniş reverb uygulaması, parçanın dağınık duyulmasına daha fazla neden olabilecek bir uygulamadır.
Kaynak: TC Native
Şekil 3.14 - Mastering efekt uygulaması
73
3.7 Multiband Dynamic / Maximize
Mastering işleminin son aşaması sayılan multiband / maximize işlemi Wave Lab üzerinde çıkış bölümüne yerleştirildi. Amaç, dynamic range genişlemesine uğrayan sinyali olabildiğince 0 dBFS sınırına yaklaştırarak RMS değerini olabildiğince yüksek değerlere çekebilmektir. Bu işlem için Waves L3 plug-in kullanıldı. Dynamic EQ bölümünde son kez 1kHz üzeri sinyallerde yükseltme işlemi gerçekleştirildi. Bölümlemeler oluşturulurken bas seslerin problem yarattığı 250 Hz altı ve 60 Hz sınırları belirtildi. Bu bölgeden giriş yapan sinyallerin -2.8 dB sınırını aşması engellendi.
Maximize işleminde -5 dB sınırında tutulan threshold multiband dynamic işlem sonrası stereo sinyali alarak yükseltilmesini sağladı. Parça dynamic range oranı biraz daralmasına karşın, satışa sunulduğunda kalitesinde belirleyici bir unsur olarak görülen loudness sağlanmış oldu.
Kaynak: L3
Şekil 3.15 - L3 Multimaximizer
74
3.8 Dithering
Biten parçada son işlem dithering işlemidir. Geniş bir dynamic range’de çalışmak için, stüdyoda kayıt yapılan parçalar mastering stüdyosuna 24 bit 44.1 kHz formatında gelir. İşlemler gerçekleştikten sonra yapılması gereken CD amaçlı bir kayıt için 44.1 kHz 16 bit rate indirgemesini yapmaktır. Uygulamayı gerçekleştirdiğimiz parça 24 bit ve 44.1 kHz’den dithering işlemiyle 16 bit 44.1 kHz’ e çekildi. CD formatı 96 dB oran içerdiği için dynamic range daralması yaşandı.
3.9 Fade Out
Parçanın bitiş bölümünde “duduk” solo bölüm fade out şeklinde sonlandırıldı. Bu bölüme logaritmik fade uygulandı.
A B
Kaynak: Sound Forge 8.0
Şekil 3.16 - Fade Out işlemi
A- Fade öncesi görünüm ve logaritmik fade görünümü
B- Fade out sonrası görünüm
Parçanın fade out işlemi bittikten sonra “wave” formatında kaydediliyor.
75
3.10 CD Burning
Mastering işlemi biten wave dosyasını, “.cda” haline getirmek için Wave Lab üzerinde bulunan arayüz kullanıldı. Boşluk olmasını istemediğimiz parçalar arasına no pause between track komutu kullanılarak iki saniyelik silence bölümleri yok edildi. Ayrıca disc at ones seçeneği aktif hale getirilerek, CD’nin baştan sona bir kerede yazılması sağlandı. İşlem bittikten sonra CD’nin kapatılması ve tekrar dosya yazılmaması için finalize CD seçeneğiyle yazma işlemi bitirildi.
Kaynak: Wave Lab 5.0
Şekil 3.17 – CD burning işlemi
76
3.11 Mastering İşlemi Analizi
Mastering işlemi bittikten sonra aynı parçanın sol kanallarının karşılaştırılması halinde genlik yükselmesini ve fade out bölümünü gözle görebiliyoruz. Parçada peak noktaları -1 dBFS sınırına yükseltilmiş durumda.(Şekil 3.18)
A
B
Kaynak: Wave Lab5.0
Şekil 3.18 – Mastering işlemi biten parçanın amplitude analizi
A- Mastering işlemi biten sinyal: Genlik değerlerinde önemli bir artış olduğu görülüyor
B- Mastering öncesi sinyal (noise işlemleri sonrası): Genlik değerleri düşük
77
Şekil 3.19 analiz grafiğinde ilk göze çarpan DC Offset değerinin “0”a inmiş olması ve ortalama RMS değerinin sol kanalda -10.17 dB’ye yükselmesi. Ayrıca “total RMS power” yükselmesi 6 dB boyutunda.
A
B
Kaynak: Adobe Audition 1.5
Şekil 3.19 - Mastering işlemi sayısal analizi
A- Mastering işlemi biten sinyal
B- Mastering işlemi öncesi sinyal
78
A
B
Kaynak: Renovator
Şekil 3.20 - Mastering işlemi spektrogram karşılaştırması.
A- Mastering işlemi biten sinyal
B- Mastering işlemi öncesi sinyal
Spectrogram görüntüsünde tüm parçanın genlik değerlerinin geliştiği ve özellikle 3.5 kHz’e kadar olan bölgede temel frekans ve bu frekans üzeri bölgede harmonik artışı göze çarpıyor.
79
Sonuç
Mastering, audio kayıt zincirinin son aşamasıdır. Mastering içinde uygulanan birçok yöntem, audio kaydıyla ilgilenen herkesin bildiği uygulamalar olmasına rağmen farklılık, tüm kayıt kanallarının birleştirildiği bir ortamda işlemlerin gerçekleştirilecek olmasıdır. Bu, mastering’e yönelik donanım yada program kullanımı ile gerçekleştirilir. Ayrıca bilindik uygulamalar, parametreleri değiştirilerek mastering’e uygun hale getirilebilirler. Çalışmada anlatılanların tamamı, CD üretimi öncesi gerçekleştirilen audio mastering işlemleri ve bu amaca yönelik kavramlardır.
Çalışmanın birinci bölümünde mastering işlemi öncesi bilinmesi gereken temel kavramlar araştırılarak, yapılacak araştırma ve uygulamanın temelleri oluşturuldu. İkinci bölümde mastering işlemler anlatıldı. Bu işlemlerin DAW ortamda parametreleri ortaya kondu. Son aşama olan üçüncü aşamada ise gerçekleştirilen uygulama ile çalışmanın sonucunda elde edilen analizler ve değerlendirmeler yapıldı.
Mastering işlemlerini etkileyen ve sonuçlarını belirleyen faktörler, kayıdın ilk yapıldığı ana kadar uzanmaktadır. Mikrofonlama ile başlayan bu süreç içinde öncelikle kayıdı etkileyen faktörlerin kullanımı çok önemlidir. Stüdyonun akustik özellikleri, teknik yeterlilik, ortamın kayıda uygun hale getirilmesi ve çalıcıların psikolojik olarak hazırlanmaları bu faktörlerin başında gelir. Kayıt anında mühendisin önceliği 1. bölümde belirtildiği şekilde, doğru seviyelerde gürültü oluşmadan geniş dynamic range ile kanalları kaydetmektir. Çalgıların ve kayıt kanallarının problemsiz olması ve çalıcıların kayıt içinde gösterecekleri çalımlar, doğru sesler oluşması için kesinlikle gerekmektedir. Oluşturulan kanallarda editing işlemlerinden sonra, frekans karakteristiği göz önüne alınarak tonal balance değerleri ayarlanmalı ve nüansları yok etmeyecek compressing değerleriyle mixing gerçekleştirilmelidir. Bu işlemler ile tüm kayıt partları geniş bir frekans bandına ve dynamic range’e yayılmalıdır. Unutulmamalıdır ki, mastering’i olumsuz 80
etkileyebilecek problemler, en son aşamaya gelinse dahi, tekrar alınmak durumunda kalınacak, bu hem maddi hem de manevi problemlere yol açacaktır.
Mastering işlemlerinin dijital ortamda nasıl yapılması gerektiği, kullanılan yöntemler, duyum geliştirici uygulamalar, gürültü önlemeye yönelik işlemler, teknik olarak gerçekleştirilmesi gereken işlemler ve sınırları, çalışma içinde belirtilmiş oldu. Yapılan işlemlerin son ürüne etkisi olduğu ve satışını doğrudan etkilediği için mastering işleminin sektör içindeki önemi vurgulandı.
İçinde bulunan sektörde mastering, yazılı kaynak sıkıntısının en fazla çekildiği aşamalardan biridir. Gerçekleştirilen ciddi çalışmalar ise parmakla gösterilecek kadar az sayıdadır. Çalışmanın, diğer araştırmalara yardımcı bir kaynak olması dileğiyle.
2006 Alp VAROL
81
KAYNAKÇA
Kitaplar
Everest F.A. 2001. Master Hand Book of Acoustic. 4th ed. Mc Graw Hill. USA
Huber D.M., Runstein R.E. 2005. Modern Recording Techniques.6nd ed. Focal Press. USA
Katz B. 2002. Mastering Audio: The Art and The Science. Focal Press. Kanada
Metzler B. 2005. Audio Measurement Hand Book. 2nd ed. Audio Precision. USA
Owsinski B. 2000. The Mastering Engineer’s Hand Book. 2nd ed. Artist Pro Mix Books. USA
Makaleler
Nielsen H. Soren & Lund T. 1999. Level Control in Digital Mastering. AES 107th Convenion. preprint no 5019. NewYork. USA
Nielsen H. Soren & Lund T. 2000. 0 dBFS in Digital Mastering. AES 109thConvenion. L.A. USA
Web
Katz B. 2003 . CD Mastering . (http://www.digido.com/portal/pmodule_id=11/pmdmode= fullscreen/pageadder_page_id=31/)
Lavry D. 2004. Sampling Theory in Digital Audio. (Lavry Engineering sampling_theory.pdf)
Mastering With Ozone. (http://www.izotope.com/products/audi...OzoneMastering Guide.PDF)
CDROM
Anthony Egizii. Production Mixing Mastering With Waves. (CD Based Interactive Course)
82